Μενέλαος Λουντέμης "Ένα παιδί μετράει τ΄άστρα"

Παιδικές μνήμες που σκαλίζουμε κάπου-κάπου

από το youtube

Η ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ

ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΑΠΑΓΓΕΛΗ

Γνωρίζουμε ότι οι 18 ώρες που χρειάστηκε η άμαξα για να μεταφέρει στο Λονδίνο τα νέα από τη μάχη του Βατερλό κατεγράφησαν ως ρεκόρ ειδησεογραφικής ταχύτητας. Ατυχώς κανείς δεν χρονομέτρησε τον δικό μας μαραθωνοδρόμο που ανακοίνωσε εκείνο το ασθματικό «νενικήκαμεν» και καθόλου δεν γνωρίζουμε αν οι Αθηναίοι έμειναν ικανοποιημένοι με την ταχυδρομική επίδοσή του. Αλλά από τους Περσικούς Πολέμους ως τον πόλεμο του Περσικού πέρασε μια ολόκληρη αιωνιότητα και αρκετές ημέρες και κανένας συνάνθρωπος που παρακολούθησε «λάιβ» το αμερικανοϊρακινό έπος δεν έχει την παραμικρή πιθανότητα να εντυπωσιαστεί από τα ειδησεογραφικά πρακτορεία της παλαιότερης ή νεότερης Αρχαιότητας. Για το ψηφιακό και δικτυακό μας παρόν «κλάσμα δευτερολέπτου» είναι ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στο γεγονός και στην ειδησεογραφική κάλυψή του· ή, ίσως, «ακαριαίο» (και αυτό τον ορισμό τον παρέλειψε ο κ. Μπαμπινιώτης) είναι η χρονική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στην επικαιρότητα και στο επόμενο δελτίο ειδήσεων.

Μιλάμε για το σύγχρονο φαινόμενο της ειδησεογραφικής αμεσότητας, το οποίο επί της αρχής του (όπως θα έλεγαν και στο βουλευτήριο) είναι ασφαλώς ευπρόσδεκτο ­ στο κάτω-κάτω η κατάργηση της απόστασης, χωρικής ή χρονικής, ανήκει στη φωτεινή πλευρά της τεχνολογίας. Αλλά, φοβούμαι, το ζήτημα είναι λιγότερο απλό απ' όσο φαίνεται. Ως γνωστόν, τα δελτία ειδήσεων, σε αντίθεση με τις προεκλογικές δηλώσεις των πολιτικών και τις προφητείες του Νοστράδαμος, αναφέρονται (ή τουλάχιστον θα έπρεπε να αναφέρονται) σε γεγονότα· και «γεγονός» (όπως γνωρίζουν όλες οι παλαιότερες γυμνασιακές γενιές) είναι μετοχή παρακειμένου που σημαίνει το ήδη συντελεσμένο.

Ετσι, για παράδειγμα, το «νενικήκαμεν» (και άλλος παρακείμενος) του αθηναίου μαραθωνοδρόμου και της αγγλικής άμαξας ήταν «γεγονότα» ­ και μάλιστα τόσο πιο κατοχυρωμένα όσο μεγαλύτερος ήταν ο χρόνος που διέρρεε ως την ανακοίνωσή τους. Είναι βέβαιο, αν και όχι αναγκαστικά προφανές, ότι το σύγχρονο αίτημα της ειδησεογραφικής αμεσότητας πολύ συχνά προϋποθέτει, και προπαγανδίζει, μια διαφοροποιημένη θεώρηση της πραγματικότητας: ο φετιχισμός της «ζωντανής κάλυψης» και της «απευθείας σύνδεσης» ευνοεί συστηματικά τον παροντικό σε βάρος του παρελθοντικού χρόνου και μετατρέπει τα «γεγονότα» σε «γιγνόμενα».

Πακτωλός πληροφοριών

Ιδεωδώς, ο παραλήπτης της είδησης πρέπει να σκέφτεται περισσότερο «τι γίνεται» και όχι «τι έγινε». Η επικαιρότητα της άμεσης ειδησεογραφίας δεν αποτελείται μόνο ή κυρίως από συμβάντα αλλά από καταστάσεις εν εξελίξει· καλύτερα, από καταστάσεις εν τη γενέσει· και ακόμη καλύτερα, από καταστάσεις δυνάμει. Δεν πρόκειται, βέβαια, για φιλοσοφικού τύπου ανάστροφη πορεία από το αποτέλεσμα στη διαδικασία και από τη διαδικασία στο γενεσιουργό αίτιο· πρόκειται απλώς για το αισθησιακό μελόδραμα του «τώρα», της «εικόνας» και του «σασπένς». Τα αποτελέσματα είναι κάποτε συγκλονιστικά: όταν, για παράδειγμα, βλέπεις τον αυτόχειρα την ώρα που λικνίζεται στο μεταίχμιο της μεγάλης απόφασης ή όταν ακούς ζωντανά τον επιθανάτιο κρότο της οδού Νιόβης· άλλες φορές είναι απλώς κωμικά, αφού ακόμη και ο Αρχιεπίσκοπος δεν κάνει πάντα δηλώσεις. Η φιλοδοξία της αμεσότητας θηρεύει το συγκλονιστικό, διακινδυνεύει το γελοίο αλλά και ερωτοτροπεί με το παράλογο. Γι' αυτό πρέπει ίσως να αντιστρέψουμε τους προηγούμενους ορισμούς μας: ειδησεογραφική αμεσότητα είναι η χρονική σχέση ανάμεσα στην ήδη εγκατεστημένη κάμερα και στο πιθανό γεγονός. Οι εξελίξεις είναι πολύ πρόσφατες και δρομολογήθηκαν από ειδησεογραφικούς γαργαντούες, όπως το αμερικανικό CNN· ακολούθησαν μικροί και μεσαίοι αλλά και κατεστημένοι θεσμοί, όπως το βρετανικό BBC, από τις εκσυγχρονισμένες επαγγελίες του οποίου το ακόλουθο είναι ενδεικτικό: «Θα δημοσιοποιήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες φωνές και απόψεις από όσο το δυνατόν περισσότερους χώρους και πρόσωπα... θα προσφέρουμε τη συνολική εικόνα ολόκληρης της χώρας σε εικοσιτετράωρη βάση... θα παρακολουθούμε συνεχώς τα γεγονότα στην εξέλιξή τους».

Το μότο θα μπορούσε να είναι: «Εστι κάμερας οφθαλμός ος τα πάντα ορά». Αλλά η φιλοδοξία που διέπει το ειδησεογραφικό αυτό μανιφέστο είναι σαφώς βαθύτερη, σχεδόν γνωσιολογική και επιστημολογική. «Δείτε τη χώρα, τον κόσμο, τους άλλους με τα δικά μας μάτια, εσείς δεν χρειάζεται να κάνετε τίποτε· αφήστε μας να ερμηνεύσουμε τον κόσμο για σας, πριν από σας». Τρόπος να δεις, τρόπος να ζεις, τρόπος να σκέφτεσαι...

Ο θεάρεστος στόχος υπηρετείται από τους ελλοχεύοντες «ράμπο» του ρεπορτάζ, από τους «ντεσπεράδος» της συνέντευξης on the spot, από τους «παπαράτσι» της ζωντανής σύνδεσης. Ο πακτωλός του πληροφοριακού υλικού διοχετεύεται σε αλλεπάλληλα ειδησεογραφικά δελτία. Ποιες μωρές παρθένες θα περιμένουν τις ειδήσεις των εννέα; Τι θα πει «Nine Ο' Clock News» όταν υπάρχουν τα «Now Ο' Clock News», με εκείνη τη σχεδόν μεταφυσικής εμβέλειας διαβεβαίωση: «Οτιδήποτε, οπουδήποτε συμβεί, εμείς θα είμαστε εκεί πρώτοι! Είκοσι τέσσερις ώρες ζωντανή σύνδεση μέσω δορυφόρων με τα πιο απομακρυσμένα σημεία του πλανήτη. Θα πληροφορείστε τα γεγονότα ταυτόχρονα με εμάς· θα είστε στην καρδιά των γεγονότων αντί να σπεύδετε να τα προφθάσετε». Εχουμε κάθε λόγο να προσδοκούμε ότι σύντομα οι μετεωρίτες θα πέφτουν σε ζωντανή μετάδοση και η τρύπα του όζοντος θα μεγαλώνει σε απευθείας σύνδεση.

Ειδησεογραφική «βουλιμία»

Αλλά αυτό θα ήταν μάλλον μια μετριοπαθής προσδοκία, αφού η διημερεύουσα και διανυκτερεύουσα ειδησεογραφία με τις αλυσιδωτές εκρήξεις των δελτίων της δεν φιλοδοξεί απλώς να είναι μια συνεχής αφήγηση του βίου και του κόσμου αλλά να σε κάνει να βιώσεις «ένδοθεν» και χωρίς την υποψία χρονοκαθυστέρησης την επικαιρότητα. Η κάμερα που διεισδύει στα άδυτα των αδύτων «για πρώτη φορά, σε αυστηρή αποκλειστικότητα και για χάρη σου» σου προτείνει τη σχεδόν μπρεχτική εμπειρία να γίνεις από θεατής πρόσωπο του δράματος. Τα πρόσφατα δρώμενα του Οβάλ Γραφείου με τρισδιάστατα γυαλιά και dolby surround αξίζουν, όπως θα έλεγαν και οι Κινέζοι, όσο χίλιες εκθέσεις τύπου Κένεθ Σταρ.

Η ειδησεογραφική αμεσότητα είναι η άλλη όψη της ειδησεογραφικής βουλιμίας ­ εξ ου τα ορεκτικά τρέιλερ, τα συμπυκνωμένα δισκία τού ενός λεπτού ανάμεσα στα κύρια ειδησεογραφικά γεύματα και τα έκτακτα κεράσματα. Αλλά η βουλιμία σπανίως είναι επιλεκτική. Η λογική του «έκτακτου» είναι εξαιρετικά ευρύχωρη και συμπεριλαμβάνει την κρίση στο Κοσσυφοπέδιο, το επαπειλούμενο «κραχ» των χρηματιστηρίων, τα βουλωμένα φρεάτια της Γλυφάδας και τη φλεγόμενη βιοτεχνία στο Αιγάλεω. Δεν είναι μόνο το «έκτακτο» που ανασημασιολογείται με αυτόν τον τρόπο· το «επείγον», το «δημόσιο», το «ιδιωτικό» αποχαρακτηρίζονται, αναδιατάσσονται και μεταλλάσσονται και η αίσθηση του μέτρου δοκιμάζεται, καθώς η ρητορική της άμεσης ειδησεογραφίας μαστροπεύεται όλο και περισσότερο από τον διαφημιστικό υπερθετικό. Στις περιπτώσεις αυτές το χάσμα ανάμεσα σε ιστορικά δράματα και καθημερινά πράγματα γεφυρώνεται από τις νότες του «κατεπείγοντος» και του «βαρυσήμαντου» που ρυθμίζουν τη χροιά, τον ρυθμό και τον τόνο της εκφώνησης. Ως πρόσφατα ο ελληνισμός συνέδεε τη βαρύτονη επισημότητα της εκφώνησης με σημαδιακές ειδήσεις του τύπου «αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους»· τώρα ανάλογες τονικότητες, με το ανάλογο «σάουντρακ», προαναγγέλλουν ρεπορτάζ για τα πεπραγμένα της νυκτόβιας κοινότητας των μπράβων και των «νονών», για το τελευταίο απόφθεγμα του Ντούσαν Μπάγεβιτς ή για το ανορεξικό μενού της Ναόμι Κάμπελ. Η δραματοποίηση του καθημερινού, του τετριμμένου και του ασήμαντου θα ήταν η φαιδρότερη όψη της ειδησεογραφικής αμεσότητας, αν δεν καραδοκούσε από την άλλη πλευρά ο προσληπτικός μιθριδατισμός, η ανώδυνη απορρόφηση ή και ασημαντοποίηση του όντως δραματικού.

Δράση και αντίδραση

Εύλογα αναρωτιέται κανείς αν όλη αυτή η σκηνοθεσία του άμεσου, του δραματικού και του κατεπείγοντος επηρεάζει σημαντικά, εκτός από την αίσθηση του μέτρου, και τους βιοτικούς ρυθμούς των πληροφορουμένων. Αντί απαντήσεως, μπορούμε να ανασυνθέσουμε νοερά μιαν αντίθεση: από τη μία πλευρά, το δυσεύρετο ραδιόφωνο άλλων εποχών με τη συνωστιζόμενη ομήγυρη των αδημονούντων, από την άλλη το νηοστό τηλεοπτικό επεισόδιο από το σύγχρονο σίριαλ της έκτακτης επικαιρότητας που συλλαμβάνει τον ανύποπτο και άμαχο πληθυσμό σε ιδιωτική κατάκλιση, σε κατάσταση μη αντιστρέψιμου ληθάργου ή σε στάση αμυντικού «ζάπινγκ». Η αντίθεση δεν είναι απόλυτα ακριβής στον βαθμό που είναι ακραία· αλλά η αλήθεια είναι ότι η ειδησεογραφία έχει τη δική της ανταγωνιστική-εμπορική δυναμική και επαγγελματική λογική, πολύ συχνά (και ίσως όλο και πιο συχνά) ερήμην των πληροφορουμένων.

Εκτός βέβαια αν οι πληροφορούμενοι, υπό το κράτος πληροφοριακής δυσπεψίας, αρχίσουν σπασμωδικές ή συστηματικές κινήσεις ανακούφισης. Στην υπερατλαντική Μέκκα της ειδησεογραφίας αυξάνεται το κύμα των πληροφοριακών προσφύγων. Ομάδες κρούσεως δραστηριοποιούνται με αγωνιστικό σύνθημα το «κλείστε την τηλεόραση» (το κίνημα τιτλοφορείται «TV Turnoff»). Ο Jerry Mandel κατέβηκε ήδη από το αμερικανικό Σινά με τα «Τέσσερα Επιχειρήματα για την Κατάργηση της Τηλεόρασης», διανοούμενοι, όπως ο Neil Postman και ο Herbert Schiller, δονούν τα πλήθη με την επαγγελία των λεγομένων «TV free weeks» και ονειρεύονται έναν οξύμωρο «Διαφωτισμό» με λιγότερη πληροφόρηση. Στη «μιντιακή» θεωρία τού «πληροφορούμαι, άρα υπάρχω» αντιτάσσουν τον νοσταλγικό πρωτογονισμό τού «δεν ακούω τίποτε, δεν βλέπω τίποτε, δεν πληροφορούμαι τίποτε, είμαι ελεύθερος».

Θα ήταν κοινότοπο να πούμε ότι ανάμεσα σε αυτές τις δύο ακραίες φιλοσοφίες πρέπει να υπάρχει μέση οδός ­ και η εποχή μας δεν καταδέχεται εύκολα τις κοινοτοπίες. Η προ των πυλών κοινωνία της πληροφορίας αποτελεί αναγκαστική επιλογή αλλά όχι αναγκαίο κακό· και έρχεται με πολλές υποσχέσεις και πραγματικά δώρα, για τα οποία θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε και άλλες φορές. Αλλά όσοι είχαμε την ευτυχία ή την ατυχία να διαμορφώσουμε τις γνωσιολογικές «προκαταλήψεις» μας πριν από τον τελικό της θρίαμβο έχουμε (ελπίζω) το δικαίωμα να αναρωτιόμαστε αν ο πληροφοριακός πληθωρισμός και καταναλωτισμός εγγυώνται αυτόματα και τη γνώση. Αλλά βλέπω ήδη τους μεταμοντέρνους απολογητές του πλουραλισμού να συνοφρυώνονται και γι' αυτό σπεύδω να κλείσω εδώ. Άλλωστε, είναι ώρα για το δελτίο ειδήσεων.

Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Γεώργιος Μπαμπινιώτης "Εμπλούτισε το λεξιλόγιό σου – Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της Νέας Ελληνικής"

Άλλοι το χαρακτήρισαν ως ένα ακόμη τρόπο να βγάλει χρήματα, άλλοι το εκθείασαν, άλλοι απλά το προσπέρασαν αδιάφορα. Ας μην αποζητούμε μόνο το εύκολο και το εύπεπτο. Χρειάζεται που και που να δουλεύει το μυαλό πιο εντατικά.

Από την εφημερίδα ¨ΤΟ ΒΗΜΑ"

Η αρχή έγινε με το πολυσυζητημένο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας το 1998. Από τότε ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, κυκλοφόρησε από το Κέντρο Λεξικολογίας αρκετά εξειδικευμένα λεξικά, για την ετυμολογία και τα συνώνυμα, για τις δυσκολίες και τα λάθη στη χρήση της ελληνικής, για χρήση στο σχολείο και στο γραφείο. Το νέο, όγδοο κατά σειράν, λεξικό του είναι το Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της Νέας Ελληνικής (2015).

Σε ποιους απευθύνεται το Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της Νέας Ελληνικής;

«Είναι ένα λεξικό το οποίο θα χαρακτήριζα πρωτότυπο και συγχρόνως ιδιαίτερο έως ιδιόμορφο, με την έννοια ότι έχει μια επιλογή λέξεων που χρησιμοποιούνται σε έναν πιο απαιτητικό λόγο. Απευθύνεται σε ανθρώπους που ήδη έχουν έναν οπλισμό στη γλώσσα και θέλουν να τον βελτιώσουν, επειδή κάτι δεν τους είναι σαφές ή επειδή ψάχνουν μια άλλη χρήση κάποιας λέξης ή επειδή θέλουν να μάθουν μια λέξη που δεν ήξεραν. Υπάρχει, για παράδειγμα, στο λεξικό η λέξη "αρχολίπαρος", η οποία σημαίνει το πρόσωπο που επιθυμεί και επιδιώκει πάρα πολύ τα αξιώματα. Μαζί με αυτό θα βρει ο χρήστης και τα συνώνυμα "αρχομανής", "σπουδάρχης", "σπουδαρχίδης", "φίλαρχος", "θεσιθήρας". Επομένως, κινείται σε ένα επίπεδο με διάφορες επιλογές. Πρόκειται για λέξεις που κουβαλούν επάνω τους μια ιστορικότητα στη χρήση τους και μια ετυμολογική σύνδεση με οικογένειες λέξεων και έχουν επίσης το στοιχείο της έκπληξης. Αυτό το ξάφνιασμα, που λέει ο Ελύτης ότι γίνεται όταν βάλεις δυο λέξεις μαζί που βγάζουν έναν σπινθήρα στην ποίηση που δεν τον βγάζουν αλλού, αυτό το ξάφνιασμα είναι κάτι που επαναλαμβάνεται και σε ένα τέτοιο απαιτητικό λεξιλόγιο. Θα πεις "χαστούκι", θα πεις "σκαμπίλι", αλλά το "ράπισμα" είναι κάτι άλλο».

  Αναφέρετε στην εισαγωγή σας ότι πρόκειται για λέξεις που χρησιμοποιούνται σε έναν προσεγμένο ποιοτικό λόγο. Ποιος είναι αυτός;

«Ο προσεγμένος ποιοτικός λόγος είναι ο λόγος που θηρεύει την αρμόζουσα λέξη, την πιο πρόσφορη για ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, αναζητεί τη σημασία σε όλο της το χρωματικό φάσμα, αναζητεί τις συνάψεις των λέξεων και των φράσεων, τη γραμματική τους δήλωση και το όλο ύφος του κειμένου. Ο ίδιος άνθρωπος έχει μια σειρά από μορφές επικοινωνίας και με ένα "κλικ" αλλάζει τον κώδικα και περνά από την απλή συζήτηση που κάνουμε δυο άνθρωποι οι οποίοι έχουμε οικειότητα μεταξύ μας σε ένα άλλο επίπεδο λόγου.

Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, μιλάμε συνήθως για τη γλώσσα των νέων που έχει σχέση με τον κώδικα που χρησιμοποιούν οι νέοι στη γλώσσα της παρέας. Η γλώσσα της παρέας είναι μια άλλη μορφή επικοινωνίας που χρησιμοποιεί το ίδιο άτομο που θα καθίσει να γράψει έκθεση για τις εισαγωγικές εξετάσεις του στο πανεπιστήμιο. Εκεί θα βάλει τα καλά του, θα χρησιμοποιήσει τις καλύτερες λέξεις που γνωρίζει, θα προσέξει τον λόγο του. Βέβαια, δεν είναι μόνο το λεξιλόγιο, με την έννοια της σημασίας, που είναι καίριο - εξίσου καίριες είναι η σύνταξη και η γραμματική, διότι λόγος χωρίς σύνταξη και γραμματική δεν υπάρχει».

Ποιο επίπεδο της γλώσσας αφορά αυτό το λεξικό;

«Το λεξικό αυτό είναι για το επίπεδο του λεξιλογίου και επιλεγμένων σημασιών. Εχει σημασία επίσης η σύνταξη εδώ, και η σύνταξη φαίνεται μέσα από τα παραδείγματα, από το πώς συντάσσεται μια λέξη, από το περιβάλλον της, από το πώς χρησιμοποιείται. Εχουμε να κάνουμε με την περίφημη usus, τη χρήση, την προέκταση και την αλληλοτροφοδότηση της σημασίας. Ο Βιτγκενστάιν έχει πει "Πες μου τη χρήση μιας λέξης να σου πω τι σημαίνει". Επιμένω λοιπόν πάρα πολύ στη χρήση δίνοντας σε πρώτο πλάνο κάποιες λέξεις που πάνε μαζί, κατά κάποιον τρόπο επανερχόμενες, και κυρίως τα παραδείγματα, που κυμαίνονται από πέντε έως δύο σε κάθε σημασία, ανάλογα με τη δυσκολία της.

Πρέπει να τονίσω ότι δεν εξαντλώ τις σημασίες που έχει μια λέξη, δεν με ενδιαφέρει αυτό. Ξεχωρίζω τη σημασία που εμφανίζει μια άλλη βαρύτητα, ένα άλλο κύρος, ένα άλλο χρώμα, μικρότερη συχνότητα - υπό κάποιαν έννοια - και γι' αυτό μεγαλύτερη δυσκολία. Οσο πιο περιορισμένη είναι η συχνότητα μιας λέξης τόσο μεγαλύτερη είναι η δυσκολία της».

Βρίσκω στο λεξικό σας λέξεις οικείες, όπως «λατομείο» και «στρατηλάτης», λέξεις και φράσεις ανοίκειες όπως «τέναγος» και «όμφακες εισί», και λέξεις που τοποθετούνται μεταξύ αυτών των δύο στον άξονα οικείο - ανοίκειο, όπως «νεότευκτος», «εκατέρωθεν», «αέναος». Πώς έγινε η επιλογή των 4.000 λημμάτων;

«Δεν υπάρχουν απόλυτοι κανόνες. Ο λεξικογράφος αφήνει την πείρα του, τη διαίσθησή του, την επαφή του με τον λόγο, με τα κείμενα, να λειτουργήσει. Και επειδή έχω ασχοληθεί πάρα πολύ με τα κείμενα και την κειμενολογία, είναι ένας χώρος που μου είναι οικείος. Τι επιλέγει λοιπόν ο λεξικογράφος; Επιλέγει λέξεις που ξέρει ότι έχουν ένα άλλο άκουσμα, ένα άλλο κύρος, μια δυσκολία μεγαλύτερη, μια απαίτηση μεγαλύτερη στη χρήση τους ώστε να χρησιμοποιηθούν σε ένα απαιτητικό κείμενο. Να σας δώσω ένα παράδειγμα, μπορώ να χρησιμοποιήσω τη λέξη "ανοησίες", "σαχλαμάρες", "μπούρδες" κ.τ.λ. Οταν πω "φληναφήματα", αυτομάτως βρίσκομαι σε ένα άλλο επίπεδο επικοινωνίας. Οταν θέλω να πω ότι κάτι "είναι γεμάτο από...". Δεν θα πω "είναι φίσκα ή τίγκα", θα πω "βρίθει", "γέμει". Θέλω να πω τον δραστήριο, τον ενεργητικό, με διευκολύνει εδώ το "ρέκτης". Ξέρετε, αυτές οι λέξεις έχουν συχνά μια ιδιαιτερότητα και ακουστικά».

Ποια είναι η προέλευση αυτών των λέξεων, από πού τις αλιεύετε;

«Από παντού. Σε μια γλώσσα η οποία έχει δημιουργηθεί από δύο ποτάμια, από τη δημώδη προφορική παράδοση και από τη λόγια γραπτή παράδοση, είναι αναμενόμενο να έχουμε μια σύνθεση στοιχείων λεξιλογικών, σημασιών, που προέρχονται και από τα δύο ποτάμια. Eχω και το "αχλύς", έχω και το "καταχνιά", έχω και το "πούσι". Επομένως, μπορώ να αντλήσω λέξεις και από το ένα και από το άλλο ποτάμι, αλλά δεν θα πάρω μια λέξη που τη θεωρώ καθημερινή, γνωστή.

"Βάρδος", "κοσμοκαλόγερος", "εμπατή". Είναι λέξεις που έχουν μια δυσκολία, για τον έναν ή τον άλλον λόγο, ακόμη και το "προσώρας", που είναι καθαρά δημοτικό, ή το "φετφάς". Η επιλογή αφορά το σημασιολογικό φορτίο της λέξης ασχέτως από πού προέρχεται η λέξη. Δεν συμπεριλαμβάνω στο λεξικό εγκυκλοπαιδικά λήμματα για πράγματα που δεν γνωρίζουμε, δεν είναι αυτός ο σκοπός του λεξικού. Αναρωτιόμουν κάθε φορά: Θα τη χρησιμοποιήσω στην επικοινωνία μου αυτή τη λέξη; Θα χρησιμοποιήσω τη λέξη "κορβανάς"; Λέμε "δημόσιος κορβανάς", που είναι άλλο από το "προϋπολογισμός", άρα τη λέξη τη χρησιμοποιούμε, και επομένως την έβαλα στο λεξικό».

Πολλές είναι λέξεις αρχαιοπρεπείς. Είναι λέξεις ακόμη ενεργές;

«Βέβαια! Αλλο αρχαιοπρεπής και άλλο απαρχαιωμένος. Ο απαρχαιωμένος είναι ο καταργημένος, ο αρχαιοπρεπής είναι αυτός που έχει την πατίνα του χρόνου. Την πατίνα του χρόνου τη χρειαζόμαστε. Υπάρχει στο λεξικό η ωραία λέξη "αρχαιοπινής", που προέρχεται από το "αρχαίος + πίνος". "Πίνος" είναι η σκουριά. Οι αρχαιοπρεπείς λέξεις είναι λοιπόν οι λέξεις που έχουν τη σκουριά του παλιού, τη σκουριά του χρόνου, τη σκουριά της ιστορικότητας που έχουν άλλωστε όλες οι λέξεις.

Εχουμε στην Ελλάδα μια αμβλυμμένη αίσθηση της ιστορικότητας των λέξεων. Λέμε "ουρανός", "γυναίκα", "θάλασσα" και ξεχνούμε ότι είναι αρχαίες λέξεις. Επειδή έχουμε βιώσει την ιστορικότητα των λέξεων μέσα από τη συνέχεια της γλώσσας μας, δεν έχουμε αίσθηση αυτής της ιστορικότητας παρά μόνο με λέξεις αρχαιοπρεπείς, που κατά κάποιον τρόπο "φωνάζουν" την ιστορικότητά τους. Η λέξη "αργυρώνητος" δίνει μια αίσθηση ιστορικότητας που δεν δίνει μια άλλη λέξη του λεξιλογίου μας που μπορεί να είναι παλαιότερη από αυτήν.

Αυτό το λεξικό ήταν κάτι καινούργιο για μένα. Το έφτιαξα με πολύ μεράκι, με επιθυμία κάποιες λέξεις να τις γνωρίσουμε περισσότερο, να τις διασώσουμε, να τις αναδείξουμε, να τις αγαπήσουμε, γιατί τελικά θα μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε μια άλλη ποιότητα λόγου».

Δίνετε αρκετά παραδείγματα χρήσης σε κάθε λήμμα. Από πού προέρχονται αυτά;

«Το λεξικό περιλαμβάνει 15.000 παραδείγματα, διότι δεν μπορεί να κατανοήσει κάποιος μια σημασία αν δεν έχει το λεγόμενο διδασκαλικόν παράδειγμα, το οποίο είναι το επιτυχημένο παράδειγμα. Συνήθως τα παραδείγματα αυτά είναι επινοημένα. Εδώ, προέρχονται από Ηλεκτρονικά Σώματα Κειμένων, από τα οποία επιλέγησαν τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Αυτές οι ηλεκτρονικές τράπεζες κειμένων περιλαμβάνουν κείμενα από εφημερίδες, περιοδικά, από τη λογοτεχνία, από επιστημονικά βιβλία, από όλες τις μορφές του λόγου. Γι' αυτό συναντά κάποιος τα πλέον διαφορετικά κείμενα, από έναν λόγο βιωματικό, συναισθηματικό, μέχρι έναν λόγο ξύλινο, έναν λόγο συντεταγμένο αυστηρά, επιστημονικό ή έναν λόγο λογοτεχνικό. Από τα παραδείγματα, 1.100 παραθέματα έχουν επιλεγεί από τη λογοτεχνία. Είναι ένα τεράστιο υλικό που έχει ένα χαρακτηριστικό: είναι αυθεντικό».

Το λεξικό περιλαμβάνει βεβαίως σχόλια αλλά και ετυμολογικές πληροφορίες. Ηταν απαραίτητες οι τελευταίες; Χρειάζεται να ξέρω την ετυμολογία μιας λέξης για να τη χρησιμοποιήσω σωστά;

«Δεν θα μπορούσα να μην έχω σχόλια, είμαι ο εισαγαγών τα σχόλια στη λεξικογραφία! Σε ό,τι αφορά την ετυμολογία, αυτή αποτελεί για μένα τη βάση για να θυμάμαι, τις περισσότερες φορές, τη βασική σημασία της λέξης. Δεν αντικαθίσταται με τίποτε, γι' αυτό επιμένω στην ετυμολογία. Δεν δίνω όμως όλη την ετυμολογική πληροφορία που υπάρχει στο Ετυμολογικό Λεξικό, δίνω μόνο την καίρια πληροφορία για τη σημασία που μας αφορά εδώ».

Πώς συνιστάτε να χρησιμοποιήσουμε μια απαιτητική λέξη που ξεσηκώσαμε από το λεξικό;

«Με προσοχή και όταν υπάρχει το κατάλληλο ύφος. Δεν μπορεί να μιλάμε σε ύφος ενός ορισμένου τύπου και να πετάξουμε μια ελληνικούρα. Το περιβάλλον είναι δεσμευτικό για τον ομιλητή - λέγοντα ή γράφοντα - διότι δεν ταιριάζει οτιδήποτε οπουδήποτε. Γι' αυτό αναφέρομαι σε λόγο προσεγμένο, ο οποίος "σηκώνει" λέξεις όπως "αχλύς" και "άλως". Διαφορετικά, οι λέξεις αυτές είναι παράταιρες και καταλήγουν στοιχείο εντυπωσιασμού, λέξεις που τις εκθέτουμε αντί να τις αναδεικνύουμε. Υποθέτουμε ότι εκείνος που κάνει αυτή την προσπάθεια να εμπλουτίσει το λεξιλόγιό του έχει και αίσθηση ορίων και αίσθηση του γλωσσικού περιβάλλοντος».

Σε τι διαφέρει το λεξικό αυτό από τα προηγούμενα λεξικά σας και ειδικά από το μεγάλο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας;

«Θέλω κάθε λεξικό μου να έχει τη φυσιογνωμία του και ετούτο δεν μοιάζει με τα προηγούμενα. Οι 4.000 απαιτητικές λέξεις του λεξικού δεν είναι αποσπάσματα και τραβήγματα από το μεγάλο λεξικό - είναι εκ νέου σύνταξη. Το ερμηνευτικό λεξικό έχει ένα εύρος, προσπαθεί σε έκταση να καλύψει όλο το υλικό, όλες τις σημασίες μιας λέξης. Εδώ παίρνω από τις σημασίες που έχει η λέξη αυτές - κυρίως μεταφορικές - που είναι οι πιο δύσκολες, που θα τις χρησιμοποιήσω σε ειδική μορφή επικοινωνίας. Εχει γίνει μια επιλογή και μια επεξεργασία του υλικού διαφορετική από αυτήν που έγινε για το ερμηνευτικό λεξικό».

«Με τη γλώσσα χτίζω τον κόσμο μου»

Αναφερθήκατε στην αίσθηση του γλωσσικού περιβάλλοντος ως προϋπόθεση για την προσεγμένη εκφορά λόγου. Πώς αποκτούμε αυτήν την αίσθηση;

«Η αίσθηση της γλώσσας χτίζεται, καλλιεργείται, αποκτάται με πολύ κόπο. Υπάρχει το εξής περίεργο με τη γλώσσα: τις βασικές γνώσεις τις κατακτά ο άνθρωπος μέσα σε τρία χρόνια, από την ηλικία των δύο έως πέντε ετών, και, από την άλλη, σε όλη του τη ζωή χτίζει και εμπλουτίζει τη γλώσσα του. Η γλώσσα είναι έργο ζωής, μέχρι να φύγουμε από τον κόσμο μαθαίνουμε πράγματα στη γλώσσα.

Κι όταν λέμε "εμπλουτίζω τη γλώσσα μου", σημαίνει εμπλουτίζω τη σκέψη μου, δηλαδή τον κόσμο μου. Γιατί κάθε ποιότητα γλωσσική είναι ποιότητα σκέψης και ποιότητα θέασης και αντίληψης του κόσμου. Πάντοτε στα μαθήματά μου αναφέρομαι στην υπαρξιακή και όχι θεολογική τριάδα γλώσσα - νους - κόσμος. Τίποτε δεν υπάρχει από μόνο του, ούτε ο κόσμος μας υπάρχει χωρίς το μυαλό μας, ούτε το μυαλό μας χωρίς τη γλώσσα μας. Αυτή η υπαρξιακή τριάδα καλλιεργείται, υπηρετείται μέσα από οποιαδήποτε ποιοτική σχέση μας με τη γλώσσα».

Μια και κάνατε λόγο για τους νέους και τις εισαγωγικές εξετάσεις, θυμάμαι δύο περιπτώσεις απαιτητικών λέξεων που δυσκόλεψαν τους υποψηφίους και έμειναν στην Ιστορία: την «άμιλλα» και την «αρωγή». Πού αποδίδετε, ως επιστήμονας και ως δάσκαλος, τις δυσκολίες των νέων στη γλώσσα;

«Αν επρόκειτο να εστιάσω κάπου, θα ανέφερα δύο σημεία από τα πολλά. Πρώτον, τα λίγα έως ελάχιστα διαβάσματά τους. Είναι τα παιδιά της εικόνας, του γρήγορου, βιαστικού, ανεπεξέργαστου λόγου, των greeklish κ.τ.λ. - μιλάω γενικευμένα, υπάρχουν βεβαίως εξαιρέσεις και παιδιά με πολύ συγκροτημένο λόγο. Εκτός από τα λειψά διαβάσματά τους - να που χρειάζομαι το "λειψά" εδώ! -, αιτία είναι και η περίπου μηδενική ή ελαχιστοποιημένη επαφή τους με τη γλωσσική διαχρονία. Αν δεν έχεις μια επαφή με αυτό που έλεγε ο Σεφέρης "τα παλιότερα ελληνικά μας", με τα αρχαία, τη γλώσσα του Ευαγγελίου, τη λόγια παράδοση, είτε επειδή δεν διαβάζεις κείμενα σε αυτά τα ελληνικά είτε επειδή δεν τα διδάσκεσαι, τότε έχεις χάσει ένα μεγάλο μέρος και, παθητικά, στο να καταλαβαίνεις και βεβαίως, ενεργητικά, στο να χρησιμοποιείς ένα τέτοιο απαιτητικό λεξιλόγιο. Ενας λόγος που εξέδωσα αυτό το λεξικό ήταν και για να προσφέρει κάποια ενίσχυση στους ανθρώπους που η διαχρονική επαφή τους με τη γλώσσα και τα απαιτητικά διαβάσματά τους είναι περιορισμένα».

Με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας το 1998 βάλατε τα λεξικά στον δημόσιο λόγο. Ακολούθησαν στη συνέχεια αρκετά λεξικά, δικά σας και άλλων. Εχουμε αποκτήσει οι Ελληνες την κουλτούρα του λεξικού;

«Η προσπάθειά μου πάντοτε είναι να ελκύσω και να θέλξω τον αναγνώστη. Με απασχολεί πώς θα ξυπνήσω το ενδιαφέρον του όχι να αγοράσει, αλλά να διαβάσει το βιβλίο. Εχω την ικανοποίηση να ακούω από κόσμο απλό, όχι από τους επαγγελματίες του λόγου, ότι έχουν το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας πρόχειρο και το διαβάζουν. Νομίζω ότι ο κόσμος εξοικειώθηκε με την έννοια του λεξικού, με το λεξικό ως βιβλίο όχι για το ράφι αλλά ως βιβλίο χρήσιμο που είναι καλό να έχουν και να συμβουλεύονται συχνά, γιατί όλο και κάτι ενδιαφέρον θα βρουν μέσα».

Τα πνευματικά κέντρα του ελληνιστικού κόσμου

Στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://angitan.edu.glogster.com/-/  θα βρείτε μια ηλεκτρονική αφίσα που χρησιμοποιεί εικόνες, βίντεο, ήχο και κείμενο, σχεδιασμένη με το πρόγραμμα glogster, και αφορά στην παρουσίαση των πνευματικών κέντρων του ελληνιστικού πολιτισμού (ΙΣΤΟΡΙΑ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ)

O Δαρείος και το... θέατρο

Με αφορμή τη διδασκαλία του Καβάφη στην Α΄ Λυκείου και μια απαίτηση της τελευταίας στιγμής που προέκυψε για την επίσκεψή μας με την ομάδα της γραφής στο Μουσείο Κινηματογράφου ιδού ένας μίνι θεατρικός-κινηματογραφικός διάλογος βασισμένος στο ΔΑΡΕΙΟ του Καβάφη.

ΔΑΡΕΙΟΣ

Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος
του επικού ποιήματός του κάμνει.
Το πώς την βασιλεία των Περσών
παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Aπό αυτόν
κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς,
ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ). Aλλ’ εδώ
χρειάζεται φιλοσοφία· πρέπει ν’ αναλύσει
τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος:
ίσως υπεροψίαν και μέθην· όχι όμως — μάλλον
σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων.
Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής.

Aλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που μπαίνει
τρέχοντας, και την βαρυσήμαντην είδησι αγγέλλει.
Άρχισε ο πόλεμος με τους Pωμαίους.
Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα.

Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!
Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,
ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ,
μ’ ελληνικά ποιήματα ν’ ασχοληθεί.
Μέσα σε πόλεμο — φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.

Aδημονεί ο Φερνάζης. Aτυχία!
Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο»
ν’ αναδειχθεί, και τους επικριτάς του,
τους φθονερούς, τελειωτικά ν’ αποστομώσει.
Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του.

Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά.
Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια
στην Aμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή.
Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωμαίοι.
Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς,
οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ;
Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες;
Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας.—

Όμως μες σ’ όλη του την ταραχή και το κακό,
επίμονα κ’ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται —
το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην·
υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος.

ΣΚΗΝΙΚΟ- Δωμάτιο με κλασικό γραφείο, πίσω βιβλιοθήκη γεμάτη βιβλία, μπροστά  από το γραφείο μια πολυθρόνα υποδοχής κι ένα στρογγυλό τραπεζάκι δίπλα με ένα σκαλιστό λαμπατέρ και αριστερά ένα παράθυρο με βαριές κουρτίνες

ΠΡΟΣΩΠΑ: Φερνάζης (ο ποιητής), Ρωξάνη (η γυναίκα του), ο Υπηρέτης

Φερνάζης- (μονολογεί) Πρέπει να συγκεντρωθώ και να ολοκληρώσω επιτέλους αυτό το ποίημα για το Δαρείο και τον τρόπο που ανέλαβε την εξουσία. Ο βασιλιάς μας, ο Μιθριδάτης τον είχε πρόγονό του και πολύ νομίζω θα ευχαριστηθεί με ένα τέτοιο έργο.

Ρωξάνη- (μπαίνει στο πλάνο από την πλευρά που είναι η πολυθρόνα) Όχι μόνο θα ευχαριστηθεί, μα θα κερδίσεις και την εύνοιά του. Μόνο έτσι θα μπορέσεις να βγεις ξανά στο προσκήνιο και να εκδοθείς κι εσύ μετά από τόσο καιρό καημένε…

Φερνάζης- Αγαπητή μου, είσαι μέσα στο μυαλό μου. Λες και διάβασες τη σκέψη μου. Μα εγώ δε θέλω να είμαι σαν όλους τους άλλους, ένας φτηνός κόλακας. Το πράμα χρειάζεται φιλοσοφία. Πρέπει να αναλύσω τα αισθήματα που είχε ο Δαρείος.

Ρωξάνη- Δε χρειάζεται όμως να πεις αλήθειες αλλά τις αλήθειες που θέλει να ακούσει ο βασιλιάς μας.

Φερνάζης- Σα να ΄χεις δίκαιο. Υπεροψία και μέθη είχε ο Δαρείος μα…

Ρωξάνη- Μα, εσύ θα παρουσιάσεις τα γεγονότα σαν κατανόηση της ματαιότητας των μεγαλείων.

Ο Φερνάζης χώνεται στα χαρτιά του, ξύνει το κεφάλι του, δαγκώνει την πένα του και σκέφτεται σοβαρά πως πρέπει να παρουσιάσει τα γεγονότα. Ξαφνικά, μπαίνει ο υπηρέτης του λαχανιασμένος

Υπηρέτης- Αφέντη μου, ήρθα τρέχοντας, κόντεψα να σκοντάψω δυο φορές στο δρόμο, πήρα σβάρνα καμιά δυο γριούλες που μ΄ έβρισαν με κομψότητα αλλά να ΄μαι.

Φερνάζης- Σε βλέπω! Τι συνέβη και σου ΄χει κοπεί η ανάσα;

Υπηρέτης- Άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους. Το μεγαλύτερο μέρος του στρατού μας πέρασε τα σύνορα.

Ο Φερνάζης μένει αποσβολωμένος. Η Ρωξάνη αναφωνεί.

Ρωξάνη-  Τι συμφορά! Χαθήκαμε!

Φερνάζης- Που να ασχοληθεί τώρα ο ένδοξός μας βασιλιάς, ο Μιθριδάτης, με ελληνικά ποιήματα. Για φαντάσου, μέσα στον πόλεμο ελληνικά ποιήματα!

Ρωξάνη- Ατυχία! Με το «Δαρείο» θα είχες την ευκαιρία να καταξιωθείς ανάμεσα στους ομοτέχνους σου, θα τους αποστόμωνες για τα καλά και θα έβαζαν τέλος στα πικρόχολα σχόλιά τους, ότι τάχα στέρεψε η έμπνευσή σου. Και το κυριότερο! Θα σε γέμιζε στο χρυσάφι ο βασιλιάς μας σαν άκουγε τις τόσες κολακείες.

Φερνάζης- Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά μου!

Υπηρέτης- Αφεντικό, μακάρι να ΄ναι μόνο αναβολή. Η Αμισός δεν είναι και καμιά πόλη καλά οχυρωμένη. Αν μας πολιορκήσουν και κυριεύσουν την πόλη; Κι οι Ρωμαίοι είναι φρικτοί εχθροί. Έχετε ακούσει πως βασανίζουν τους αιχμάλωτους. Οι θεοί να σε φυλάνε από δαύτους.

Ρωξάνη- Στα αλήθεια μπορούμε να αναμετρηθούμε μαζί τους;

Φερνάζης- Αφήστε με μόνο μου σας παρακαλώ! Πρέπει να σκεφτώ σοβαρά.

Η Ρωξάνη και ο υπηρέτης αποχωρούν

Φερνάζης- Το ποίημα θα το τελειώσω στα σίγουρα αλλά…

 Σηκώνεται και βηματίζει πάνω κάτω στο δωμάτιο

Φερνάζης- Αλλά δεν ξέρω ποιους πρέπει να προβάλλω τελικά. Το Δαρείο; Κι αν χάσει ο Μιθριδάτης τον πόλεμο με τους Ρωμαίους; Τότε η νέα τάξη πραγμάτων θα με στείλει εξορία σε κανένα εξωτικό νησί , που ήμουν ευνοούμενος του εχθρού τους. Αν πάλι πω την αλήθεια για το πώς πήρε ο Δαρείος την εξουσία; Λες να με εκτιμήσουν οι Ρωμαίοι και να μου δώσουν και κανένα παράσημο;

Λίγες στιγμές σιωπής. Κατευθύνεται προς το γραφείο του.

Φερνάζης- Ναι, ναι! Το αποφάσισα. Το πιθανότερο είναι πως υπεροψία και μέθη είχε ο Δαρείος. Σίγουρα είχε ΥΠΕΡΟΨΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΗ.

Ο Φερνάζης σκύβει στα χαρτιά του για να γράψει

Ευχές για το 2017

Μακάρι η νέα χρονιά, παρ΄όλες τις αντιξοόητητες που περνάμε ως λαός και ως χώρα, να μας κάνει να σκάψουμε βαθιά μέσα μας, για να γίνουμε λίγο καλύτεροι άνθρωποι!

ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ ΣΕ ΟΛΟΥΣ