AΠΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΗΣ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

Ο Πλάτωνας για να πετύχει τη συμβολική μετατόπιση από τον κόσμο της σπηλιάς στον αισθητό κόσμο χρησιμοποιεί μια πλειάδα συμβόλων, τα οποία  φορτίζουν με γνωσιολογικό και πολιτικό νόημα την κατάσταση και τις συνθήκες διαβίωσης των δεσμωτών. Τα σύμβολα που μπορεί κάποιος να εντοπίσει είναι τα παρακάτω:

Η φωτιά που με το τεχνητό φως της φωτίζει το μισοσκόταδο της σπηλιάς αντιστοιχεί με τον ήλιο του αισθητού κόσμου. Ο συμβολισμός αυτός επιβεβαιώνεται από το πλούσιο, γνήσιο και δυνατό φως του εξωτερικού χώρου που μπορεί κάποιος να διακρίνει από κάθε σημείο της σπηλιάς. Το φως αυτό συμβολίζει το φως της αλήθειας που εκπέμπει ο ήλιος του αισθητού κόσμου, που εδώ όμως αντιστοιχεί με το πρωταρχικό Αγαθό του νοητού κόσμου, στο οποίο τα πάντα οφείλουν την ύπαρξη  τους. Η διάκριση αισθητού και νοητού κόσμου αποκτά, με κριτήριο τη δύναμη του φωτός που εκπέμπεται από την τεχνητή και γνήσια πηγή αντίστοιχα, γνωσιολογική αξία. Ο Πλάτωνας αξιοποιώντας το γνωστό σχήμα από προηγούμενους φιλοσόφους και ιδιαίτερα τον Παρμενίδη για το φως και το σκότος, που συμβολίζουν αντίστοιχα τη γνώση και την άγνοια, παρεμβάλλοντας όμως ανάμεσά τους και το ημίφως της σπηλιάς, θέλει να δείξει ότι οι αισθήσεις, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζει τη σημασία τους, δεν αποτελούν ασφαλή πηγή γνώσης, εν αντιθέσει με το νου που μπορεί να μας οδηγήσει με τις κατάλληλες διαδικασίες στην απόκτηση της απόλυτης γνώσης.

Η ανηφορική οδός έχει διπλό συμβολικό ρόλο. Ο ένας είναι ρόλος επίτασης της διαστρέβλωσης της πραγματικότητας που βιώνουν οι δεσμώτες, κάτι που στη συνέχεια θα αναλυθεί και θα συνδεθεί με τους υπόλοιπους παράγοντες που συντείνουν σ’ αυτό το αποτέλεσμα. Η ουσιαστική όμως συμβολική αξία του έγκειται στη σχηματική απεικόνιση της πορείας που πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος, μέσω της παιδείας, προκειμένου να πετύχει την ανάβαση από το ημίφως των αισθήσεων στην αποκάλυψη της αλήθειας, στην οποία μόνο ο νους μπορεί να μας οδηγήσει. […] Η ανάβαση αυτή συμβολίζει την οδό της παιδείας που θα πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος, η οποία βρίθει δυσκολιών, επίμονων προσπαθειών, αποτυχιών και απογοητεύσεων, αλλά και επιβράβευσης με το αγαθό της γνώσης, που κατά τον Πλάτωνα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Ο Πλάτωνας διακρίνει τους ανθρώπους σε «βελτίστας και μή φύσεις», προσδίδοντας έτσι στην φυσική προδιάθεση ιδιαίτερη σημασία, αλλά θεωρεί αναγκαία την ενεργοποίηση των νοητικών ικανοτήτων, ιδιαίτερα των «βελτίστων φύσεων», μέσω της παιδείας, έτσι ώστε να δοθεί η ενδεδειγμένη ηθική διαπαιδαγώγηση και να αποφευχθεί η εκτροπή σε ανήθικες συμπεριφορές με αρνητική επίπτωση για την κοινωνική λειτουργία.

Τα δεσμά στον αυχένα και τα σκέλη ακινητοποιούν τους δεσμώτες και δεν τους επιτρέπουν να περιστρέψουν το κεφάλι και το βλέμμα τους και να εμπλουτίσουν τις παραστάσεις τους, ώστε να αποκτήσουν πληρέστερη εικόνα της πραγματικότητάς τους. […] Η στέρηση αξιοποίησης του συγκριτικού πλεονεκτήματος του ανθρώπου έναντι των άλλων ζώων, του λόγου, ισοδυναμεί με τον αναγκαστικό προσανατολισμό της όρασης με παρωπίδες, με τη μονοδιάστατη θέαση της πραγματικότητας και τον υποβιβασμό του ανθρώπου στην κατηγορία των όντων, στα οποία κυριαρχούν τα ζωώδη ένστικτα. Η ίδια η ύπαρξη των δεσμών απέναντι στο φιλελεύθερο πνεύμα των ανθρώπων, που αυθόρμητα θα αγανακτήσουν μπροστά σε μια εικόνα αλυσοδεμένων ανθρώπων, εμπεριέχει και το συμβολισμό της αναγκαιότητας να αντιδράσουν σ’ ένα τέτοιο ενδεχόμενο και να σπάσουν τις αλυσίδες της όποιας εξουσιαστικής διάθεσης επιθυμεί να τους μετατρέψει σε πειθήνια όργανά της Η άγνοια και η ημιμάθεια συνδέονται με την πολιτική κοινωνία που χειραφετείται από δημαγωγούς και φιλόδοξους καιροσκόπους, ενώ η γνώση με την ορθολογική άσκηση της εξουσίας προς το συμφέρον όλων των πολιτών. Τονίζεται μ’ αυτόν τον τρόπο ο καταλυτικός ρόλος της παιδείας στη διαμόρφωση και τη λειτουργία της ιδανικής πολιτείας.

Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί αρκετά σύμβολα για να δηλώσει την πολλαπλή διαστρέβλωση της πραγματικότητας που βιώνουν οι δεσμώτες. Οι δεσμώτες βλέπουν μόνο ό,τι προβάλλεται στον τοίχο που βρίσκεται μπροστά τους (πρόσθεν μόνον ὁρᾶν) και αναγκαστικά αυτό εκλαμβάνουν ως πραγματικότητα, εφόσον δεν έχουν άλλες παραστάσεις κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής τους. Ένα θέατρο σκιών (τούς γάρ τοιούτους πρῶτον μέν ἑαυτῶν τε καί ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλήν τάς σκιάς τάς ὑπό τοῦ πυρός εἰς τό καταντικρύ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας) με ομιλούσες σκιές που βρίσκονται σε συνεχή κίνηση προβάλλεται στον τοίχο· σκιές που προέρχονται από τους ίδιους τους δεσμώτες, τους ανθρώπους που κινούνται στον ανηφορικό δρόμο και τα αντικείμενα που μεταφέρουν. Η διαστρέβλωση του πραγματικού επιτείνεται από το γεγονός ότι το τοιχίο του ανηφορικού δρόμου, περίπου ενός μέτρου, μεταφέρει στο χώρο προβολής το ήμισυ του σκοτεινού ειδώλου των ανθρώπων που κινούνται. Επιπλέον τα αντικείμενα που μεταφέρουν οι άνθρωποι μπορεί να φαίνονται ολόκληρα, αφού βρίσκονται πάνω από το τοιχίο (ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου), αλλά αποτελούν ομοιώματα των πραγματικών, ως απομιμήσεις ανθρώπων και ζώων, κατασκευασμένων από πέτρα, ξύλο ή άλλο υλικό. Επίσης, η αδυναμία των δεσμωτών να προσδιορίσουν την πηγή των φωνών επιτείνει τη σύγχυση, εφόσον είναι δυνατό να θεωρούν για παράδειγμα ότι οι ανθρώπινες φωνές προέρχονται από τα ομοιώματα ζώων. Ακόμη, η διαστρέβλωση πολλαπλασιάζεται από τη θέση της φωτιάς, η οποία θα αποτύπωνε τις πραγματικές διαστάσεις όσων ανθρώπων ή αντικειμένων περνούν από μπροστά της, αν βρισκόταν στο ίδιο ύψος με τους δεσμώτες, τους ανθρώπους με τα αντικείμενα και τον τοίχο προβολής και οι άνθρωποι που κινούνται στο δρόμο βρίσκονταν στο μέσο ακριβώς της απόστασης ανάμεσα στον τοίχο και τη φωτιά. Όμως, η φωτιά βρίσκεται αρκετά μακριά από τους δεσμώτες και αρκετά πιο ψηλά από αυτούς και επομένως τα είδωλα των ανθρώπων και των αντικειμένων θα είναι λοξά και μικρότερα σε διαστάσεις από αυτά. Ένας επιπλέον παράγοντας διαστρέβλωσης είναι το γεγονός ότι ο τοίχος προβολής των σκιών δεν είναι επίπεδος, κάτι που σημαίνει ότι οι σκιές σε άλλα σημεία θα πλαταίνουν και σε άλλα θα στενεύουν τις επιφάνειές τους.

Η τόσο έντονη διαστρεβλωμένη αλήθεια που παρουσιάζει ο Πλάτωνας ότι αντιλαμβάνονται οι δεσμώτες ως απώτερο στόχο δεν έχει παρά να τονίσει τη σαφή διάκριση ανάμεσα στο φαινομενικό του αισθητού κόσμου και στην πραγματικότητα που κρύβεται πίσω από αυτήν και την οποία μόνον ο νους μπορεί να συλλάβει. Η ταύτιση της γνωστικής κατάστασης των δεσμωτών με τους ανθρώπους του αισθητού κόσμου, που στηρίζουν στα εμπειρικά δεδομένα την εικόνα της πραγματικότητας που συλλαμβάνουν, δεν έχει άλλο σκοπό από το να καταδείξει όχι μόνο την ανεπάρκεια των αισθήσεων ως ασφαλούς πηγής γνώσης. Η εικονική πραγματικότητα εγγράφει στο ασυνείδητο ψευδεπίγραφες εντυπώσεις, χωρίς να επιτρέπει στη σκέψη να τις επεξεργαστεί και να εμβαθύνει στο πραγματικό τους περιεχόμενο.

Απόσπασμα από την εργασία του Νίκου Κουτρούμπα

«Η αλληγορία του σπηλαίου» ερμηνευτική προσέγγιση