Προεκτάσεις στο μύθο του Πρωταγόρα

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΛΑΒΕΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΜΗΘΕΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ
ΣΤΗ ΒΑΝΑΥΣΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΑΝΘΡΩΠΟ

Αποσπάσματα από το άρθρο του Κυριάκου Κατσιμάνη "Η οικολογική καταστροφή ως αναίρεση του ανθρωπισμού" στα «Εκπαιδευτικά» τεύχος 24

Η λέξη «πολιτισμός», ετυμολογικά, προέρχεται από τη λέξη «πολίτης» και η λέξη «πολίτης», με τη σειρά της, προέρχεται από τη λέξη «πόλις». Όταν ο Αριστοτέλης λέει ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικόν ζώον» εννοεί, κατ’ αρχάς, ότι συμμετέχει στη ζωή της πόλης και απολαμβάνει στο εσωτερικό της τα αγαθά της οργανωμένης ζωής, όπως την ικανοποίηση των υλικών αναγκών, την ασφάλεια, την εξημέρωση των ηθών, την εξευγενισμένη ζωή και την ευδαιμονία. Δευτερογενής ιδιότητα του ανθρώπου, δηλαδή απόρροια της συμμετοχής του στη ζωή της πόλης, είναι το ότι ασκεί την πολιτική παίρνοντας μέρος στη διακυβέρνηση της πόλης και τη λήψη πολιτικών αποφάσεων που την αφορούν….

 Η έννοια του πολιτισμού μπορεί να προσδιοριστεί σε συνάφεια και κατ’ αντιπαράθεση με την έννοια της φύσης, με τον ίδιο τρόπο που η έννοια του ανθρώπου διασαφείται σε συσχετισμό και κατ’ αντιδιαστολή προς την έννοια του ζώου. Εξαιρετικά διαφωτιστικά επί του προκειμένου είναι τα διδάγματα που απορρέουν από την ομιλία του Πρωταγόρα, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, στην οποία κάποια πολύτιμα ψήγματα πολιτικού στοχασμού, ιστορίας του πολιτισμού, και φιλοσοφικής ανθρωπολογίας εκτίθενται υπαινικτικά μέσα από μια έξοχη μυθική αφήγηση. Όταν ο Επιμηθέας ανέλαβε να εξοπλίσει τα διάφορα ζώα πριν αυτά έρθουν στο φως, φρόντισε με ευρηματικότητα και φαντασία να τα εφοδιάσει με όλα εκείνα τα μέσα που θα τους επέτρεπαν να επιβιώσουν, χωρίς όμως να αλληλοεξοντωθούν. Ωστόσο, διέπραξε το λάθος να λησμονήσει τον άνθρωπο, τον οποίο άφησε «γυμνόν τε και ανυπόδητον και άστρωτον και άοπλον». Οπότε ο Προμηθέας, κατάπληκτος και ανήσυχος από την απερισκεψία του αδερφού του, έκλεψε από το εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου «την έντεχνον σοφίαν συν πυρί», προκειμένου ο άνθρωπος να αντισταθμίσει μέσω αυτής την πολλαπλή ένδεια και υστέρησή του και να πετύχει τελικά να επιβιώσει. 

Αυτή τη φράση «την έντεχνον σοφίαν συν πυρί» πρέπει εννοιολογικά να την σχολιάσουμε, γιατί είναι πλούσια σε βαρυσήμαντες υποδηλώσεις. Η «.έντεχνος σοφία», που ενισχύεται σημαντικά με την προσθήκη του πυρός, αποτελεί στην ουσία την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα έμβια όντα. Σε αντίθεση με το ζώο, που εγκλωβίζεται στο στενάχωρο τρίγωνο θρέψη – πολλαπλασιασμός – αυτοσυντήρηση, ο άνθρωπος, χάρη στην ευεργετική παρέμβαση του Προμηθέα, διαθέτει τώρα τη λογική ικανότητα, που του επιτρέπει να παρατηρεί, να κατανοεί και να επεξεργάζεται κριτικά τα φαινόμενα. Αλληλένδετη με την ειδοποιό αυτή διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα έμβια όντα είναι η ικανότητά του να έχει αίσθηση του χρόνου…

 Επειδή οι άνθρωποι αδυνατούσαν να οργανώσουν ορθολογικά τις κοινωνίες τους, ώστε να μην εξοντώνουν ο ένας τον άλλο, αλλά να συμβιώνουν αρμονικά μεταξύ τους και να αντιμετωπίζουν παράλληλα τους εξωτερικούς κινδύνους, ο Ερμής, εκτελώντας ρητή εντολή του Δία, προσφέρει στους ανθρώπους όχι βέβαια το υπέρτατο εκείνο κοινωνικό αγαθό που αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο των Θεών, δηλαδή την ίδια την πολιτική τέχνη, αλλά δύο υποκατάστατα της πολίτικής. Τους προσφέρει συγκεκριμένα την αιδώ, δηλαδή τις εσωτερικές αναστολές που αποτρέπουν από τις κάθε λογής ηθικές εκτροπές, και τη δίκη, δηλαδή την έμφυτη περί δικαίου αντίληψη. Έτσι ο άνθρωπος γίνεται ένα «δυνάμει» πολιτικό ον, το οποίο μπορεί ή δεν μπορεί να πραγματώσει και να ασκήσει την πολιτική ανάλογα με το αν και κατά πόσο, μέσω της παιδείας, αναπτύσσει και αξιοποιεί την αιδώ και τη δίκη, με τις οποίες έχει εξοπλιστεί. Επομένως, και στο μύθο του Πρωταγόρα, όπως και στις αναλύσεις του Αριστοτέλη, η βελτίωση των υλικών όρων διαβίωσης, η ασφάλεια από εξωτερικούς κινδύνους, η ορθολογική οργάνωση της κοινωνίας με σκοπό την υπέρβαση των εσωτερικών συγκρούσεων και την εναρμόνιση των ανθρώπινων σχέσεων, η εξημέρωση των ηθών, και, τέλος, η επίτευξη επιδόσεων που εξευγενίζουν τη ζωή και οδηγούν στην ευδαιμονία του συνόλου --με μια λέξη: ο πολιτισμός-- αποτελούν επιτεύγματα που άμεσα ή έμμεσα συνυφαίνονται με την πολιτική. 

 Τι θα συνέβαινε άραγε, αν ο Επιμηθέας αποδεικνυόταν προνοητικότερος; Αν, λοιπόν, ο Επιμηθέας αποδεικνυόταν προνοητικότερος, ο άνθρωπος θα είχε έγκαιρα εφοδιαστεί με όλα εκείνα τα μέσα που θα του επέτρεπαν να τρέφεται, να αναπαράγεται και να επιβιώνει, αλλά δε θα ήταν τίποτα περισσότερο από ένα απλό ζώο μέσα σε όλα τα άλλα. Επομένως, η απερισκεψία του Επιμηθέα υπήρξε για τον άνθρωπο ευεργετική. Πραγματικά, κατά το μέτρο που έθεσε σε άμεσο κίνδυνο την ίδια τη φυσική επιβίωση του ανθρώπου και, επομένως, προκάλεσε τη γεμάτη αυτοθυσία παρέμβαση του Προμηθέα, ενώ ενεργοποίησε την τελευταία στιγμή και την ευαισθησία του Δία, κατέστησε τον άνθρωπο ικανό να πραγματοποιήσει το τεράστιο εκείνο ποιοτικό άλμα από την κατάσταση του ζώου στην ιδιότητα του έλλογου όντος με τη σύμφυτη ιστορικότητα. Ας αφήσουμε, λοιπόν, το μύθο και ας διατυπώσουμε τώρα το ακόλουθο ερώτημα: τι είναι ακριβώς η «ιστορικότητα» ως θεμελιώδης ιδιότητα που κατηγορείται αποκλειστικά και μόνο στον άνθρωπο; 

 Ιστορικότητα είναι η ιδιότητα και το προνόμιο του ανθρώπου να δημιουργεί ιστορία Χάρη στη λογική, στην οποία αναφερθήκαμε ήδη, χάρη στη συνείδηση, με την οποία μπορεί να συσπειρώνεται στον πυρήνα του ψυχικού του κόσμου –στο εγώ του-- και να μετατρέπει τον εαυτό του σε αντικείμενο στοχαστικής αναζήτησης αλλά και χάρη στον έναρθρο λόγο, μέσω του οποίου επικοινωνεί με τον άλλο, οργανώνει τη σκέψη του και οικειοποιείται τα επιτεύγματα των προηγούμενων γενεών που θα τα κληροδοτήσει εμπλουτισμένα και βελτιωμένα στους απογόνους του –χάρη σε όλα αυτά-- ο άνθρωπος γίνεται δημιουργός πολιτισμού και στη διαδρομή των αιώνων εξελίσσεται με διαρκώς επιταχυνόμενους ρυθμούς. Οι ενέργειές του δεν καθορίζονται αποκλειστικά και μόνο από φυσικές νομοτέλειες και δεν αποτελούν μια τυφλή ακολουθία γεγονότων όπως ένα παλιρροϊκό κύμα ή η κατολίσθηση ενός βράχου. Αντίθετα, συνδέονται με σκοπούς, προκύπτουν από επιλογές, υποβάλλονται σε λογικές επεξεργασίες και υπόκεινται σε κανόνες. Στη διαδρομή των αιώνων ο άνθρωπος κινείται από το απλούστερο στο συνθετότερο, από το ανεπαρκέστερο στο πληρέστερο και από το ατελέστερο στο τελειότερο. Αυτό σημαίνει ότι απελευθερώνεται ολοένα και περισσότερο από τη φυσική αναγκαιότητα, επινοεί, δημιουργεί και ικανοποιεί σκοπούς που ξεπερνούν κατά πολύ τις ζωώδεις απαιτήσεις του και ανακαλύπτει διαρκώς μέσα που υπηρετούν ολοένα και περισσότερο αποτελεσματικά τις κάθε λογής ανάγκες του. Τέλος, ο άνθρωπος σημειώνει επιδόσεις όπως η επιστήμη, η τέχνη, η θρησκευτική δραστηριότητα και ο φιλοσοφικός στοχασμός, οι οποίες καταφάσκουν και καταξιώνουν την ύπαρξή του, προάγοντας την αυτοαποκάλυψη, την αυτογνωσία και την τελείωσή του. Ενώ, λοιπόν, το ζώο, που είναι ύπαρξη ανιστορική, δεν έχει πετύχει το παραμικρό στη διαδρομή των χιλιετιών, προκειμένου να βελτιώσει τις συνθήκες της διαβίωσής του, ο άνθρωπος, που είναι ύπαρξη ιστορική, από τρωγλοδύτης και τροφοσυλλέκτης που ήταν αρχικά, έφτασε στο σημείο, για παράδειγμα, να μην αρκείται στην κυριαρχία επί του πλανήτη γη, αλλά να επιδίδεται στην εξερεύνηση και την κατάκτηση του διαστήματος, να αναλύει το μικρόκοσμο της ύλης και να ανασύρει τις δυνάμεις που κρύβονται μέσα της, να εξιχνιάζει τα μυστικά της ζωής και να αναρωτιέται για το νόημα της ύπαρξής του.

 Επομένως, αν το σύνολο των δραστηριοτήτων και των επιδόσεων του ανθρώπου ως όντος ιστορικού θα μπορούσαμε πρόχειρα να το ονομάσουμε «πολιτισμό», η έννοια του πολιτισμού διαφοροποιείται ριζικά από την έννοια της φύσης… Πραγματικά, ο κόσμος της φύσης είναι ριζικά διαφορετικός από τον κόσμο του πολιτισμού. Ενώ η φύση είναι κάτι το έτοιμο, το δεδομένο και το πρωταρχικό, ο πολιτισμός είναι κάτι το επίκτητο, το «κατασκευασμένο» και το δευτερογενές. Ενώ η φύση είναι κάτι το ομοιόμορφο, το απόλυτο και το καθολικό, ο πολιτισμός είναι κάτι το διαφοροποιημένο, το σχετικό και το επιμέρους. Ενώ η φύση είναι κάτι το μοναδικό, αφού υπάρχει μόνο μία φύση, ο πολιτισμός είναι κάτι το πολλαπλό, αφού υπάρχουν πολλοί πολιτισμοί. Ενώ, τέλος, η φύση είναι κάτι που υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο, ο πολιτισμός είναι κάτι που προϋποθέτει, ακριβώς, την παρουσία του ανθρώπου και δε νοείται ανεξάρτητα από αυτόν……. 

Χωρίς αμφιβολία, εξετάζοντας την κοινωνική πραγματικότητα με μια προοπτική δεκαετιών ή και αιώνων, διαπιστώνουμε ότι, σε σύγκριση με άλλες εποχές, ποτέ η έμπρακτη ευαισθητοποίηση για τις δημοκρατικές ελευθερίες, για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την κοινωνική δικαιοσύνη δεν ήταν μεγαλύτερη από ό,τι στις μέρες μας. Και ότι ποτέ οι άνθρωποι δεν απολάμβαναν τόσα υλικά αγαθά και τέτοια τεχνικά μέσα, που κάνουν τη ζωή τους περισσότερο άνετη, περισσότερο εύκολη και περισσότερο ευχάριστη. Επομένως, θα μπορούσε να γίνει λόγος για πρόοδο, για μια πρόοδο, όμως, χαρακτηριζόμενη από αντιφάσεις και παλινωδίες, οι οποίες δυστυχώς στιγματίζουν τον πολιτισμό μας σε βαθμό ολοένα και περισσότερο αποκαρδιωτικό. Οι ανθρωπιστικές αξίες αποτελούν αντικείμενο υποκριτικών διακηρύξεων και σε πάμπολλες περιπτώσεις αποδεικνύονται λόγος κενός, οι γενοκτονίες και τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ανακαλούν απαίσιες μνήμες και δημιουργούν σε όλους μας συναισθήματα ενοχής, η ευρηματικότητα στην παραγωγή μέσων μαζικής καταστροφής εγκυμονεί εφιαλτικούς κινδύνους που απειλούν την ανθρωπότητα με αληθινό τέλος της ιστορίας και η δικαιοσύνη ως ηθική αξία έχει αντικατασταθεί από το δίκαιο της ισχύος και του συμφέροντος. Επιπλέον, η διαφθορά, η αναξιοκρατία, η λατρεία του υλικού κέρδους, η εμπορευματοποίηση των πάντων, οι οικονομικοκοινωνικές ανισότητες, η αγριότητα και η αναλγησία -- όλη αυτή η σύγχρονη φαινομενολογία της ηθικής παρακμής επαναφέρει στη μνήμη μας τις αναλύσεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του. 

 Ο άνθρωπος, σύμφωνα με το φιλόσοφο, έχει την τάση να φέρεται προς την αρετή, και μάλιστα διαθέτει τη λογική, τη συνείδηση και τη γλώσσα, που του επιτρέπουν να την υπηρετήσει αποτελεσματικά. Ενώ, λοιπόν, μπορεί να αναδειχτεί το τελειότερο ον εφόσον κάνει εποικοδομητική χρήση των δυνατοτήτων του, αντίθετα, σε περίπτωση που θα απομακρυνθεί από το νόμο και τη δικαιοσύνη και θα απεμπολήσει την αρετή, καταντά το πιο ανίερο και άγριο ζώο («ανοσιώτατον και αγριώτατον άνευ αρετής»). Ο λόγος είναι απλός: «χαλεπωτάτη αδικία έχουσα όπλα» -- η χειρότερη μορφή αδικίας είναι αυτή που διαθέτει τα όπλα τα οποία θα της επιτρέψουν να επιβληθεί. Με άλλα λόγια, τα ίδια τα πνευματικά εφόδια του ανθρώπου, τα οποία στοιχειοθετούν την υπεροχή του ως όντος ιστορικού, καταντούν τα πλέον αποτελεσματικά μέσα για τη διάπραξη του κακού και ουσιαστικά μετατρέπονται σε αυτεπίστροφο όπλο –σε «μπούμερανγκ»-- που κατευθύνεται εναντίον του. Χρειάζεται συνεχής αγώνας των ατόμων και των λαών, επαγρύπνηση συνειδήσεων, διεύρυνση της παιδείας, παγίωση των δημοκρατικών διαδικασιών και καθολική αντίσταση στους οδοστρωτήρες της παγκοσμιοποίησης και της νέας τάξης…

 Ωστόσο, η διαλεκτική σχέση του πολιτισμού με τη φύση, όπως και του ανθρώπου με το ζώο, παρουσιάζει μια πρόσθετη διάσταση και αναπτύσσει μια πρωτόγνωρη δυναμική, εξαιτίας της οποίας ο άνθρωπος υποχρεώνεται σταδιακά να αναθεωρήσει τη στάση του απέναντι στη φύση, στον πολιτισμό αλλά και στον ίδιο τον εαυτό του. H επίγνωση της υπεροχής του ανθρώπου έναντι του ζώου τού επέτρεψε να κάνει ένα αποφασιστικό βήμα παραπέρα. Δεν εξέλαβε απλώς τον εαυτό του ως το τελειότερο ον της φύσης. αλλά και ανακηρύχτηκε αυτοσκοπός της Δημιουργίας, θεωρώντας μάλιστα τα άλλα έμβια όντα υποχρεωμένα να υπηρετήσουν τη μεγαλοσύνη του….. 

Αλλά μια τέτοια θεώρηση των άλλων έμβιων όντων, την οποία ο πολιτισμός θα πληρώσει μακροπρόθεσμα πολύ ακριβά, σηματοδοτεί απλώς μια εξελικτική φάση στην ολοένα και μεγαλύτερη ανθρώπινη αλαζονεία. Θεωρώντας τον εαυτό του Προμηθέα που εκθρονίζει το Θεό με τη βεβαιότητα ότι τώρα πλέον όλα επιτρέπονται, όπως θα έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι, ο άνθρωπος αυτοαναγορεύεται Θεός και αισθάνεται έτοιμος να εξαπολύσει τη μεγάλη επίθεση εναντίον της φύσης. Ωστόσο, η επίθεση αυτή βασίζεται σε μια τριπλή παρανόηση. Παρανόηση πρώτη: ο άνθρωπος είναι κάτι το ριζικά διαφορετικό από τη φύση, αποκλειστικά και μόνο res coguitans --ένα ον σκεπτόμενο-- ενώ αποτελεί στην πραγματικότητα αναπόσπαστο τμήμα της φύσης, το οποίο αναδύθηκε από αυτήν και έχει άμεσα την ανάγκη της προκειμένου να επιβιώσει. Παρανόηση δεύτερη: η φύση είναι ατέλειωτη, άπειρη και ανεξάντλητη, άρα η όποια καταστροφή της δεν εγκυμονεί κανενός είδους κινδύνους, ενώ στην πραγματικότητα η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της γης, η εκμηδένιση των αποστάσεων λόγω της τελειοποίησης των συγκοινωνιών και η ραγδαία ανάπτυξη των τεχνικών μέσων έχουν ως αποτέλεσμα οι παρεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση να αποδεικνύονται ανεπανόρθωτα καταστρεπτικές. Παρανόηση τρίτη: η φύση, η αρχετυπική εκείνη μητέρα και τροφός του ανθρώπου, δεν είναι παρά μια υλική αναγκαιότητα, μια ακατέργαστη μάζα, την οποία ο άνθρωπος καλείται να αντιμετωπίσει εχθρικά, προκειμένου να καταφέρει εναντίον της καίρια πλήγματα….. Αυτός πόλεμος εναντίον της φύσης γίνεται ολοένα και πιο ανελέητος από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, οπότε η πρόοδος συνυφαίνεται με ένα νεόκοπο δυτικότροπο ιδεολόγημα: την οικονομία της ανάπτυξης. Μπορεί η μαγική αυτή λέξη να ηχεί σήμερα ως πανάκεια και να ανακαλεί στη μνήμη μας την παράσταση της σανίδας σωτηρίας μέσα στην κοσμοχαλασιά μια πρωτόγνωρης οικονομικής κρίσης, αν πάρουμε, όμως, κάποια χρονική απόσταση από τα τραγικά δρώμενα των ημερών μας, ώστε να θεωρήσουμε το θέμα με μια ιστορική προοπτική, θα διαπιστώσουμε ότι η οικονομία της ανάπτυξης, κατά το μέτρο που αποσκοπεί στην παραγωγή ολοένα και περισσότερου υλικού πλούτου ο οποίος θα υπηρετήσει την καταναλωτική μας βουλιμία, προϋποθέτει αυτομάτως παρέμβαση στη φύση και διαρκώς αυξανόμενη εκμετάλλευση, δηλαδή φθορά και καταστροφή της….

το αμάρτημα της μητρός μου - μια άλλη προσέγγιση

 Στα τεύχη του Έθνους-Παιδεία παρουσιάζονται κατά καιρούς ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις στη λογοτεχνία της κατεύθυνσης και όχι μόνο...

Μπορείτε να δείτε εδώ μια πρόταση για "Το αμάρτημα της μητρός μου", που δημοσιεύτηκε στις 4 Γενάρη του 2011

λακωνικότητα - σύντομο σχεδιάγραμμα

«λακωνικότητα» = ικανότητα έκφρασης ενός ατόμου με μεστότητα, περιεκτικότητα και συντομία,ακρίβεια και ευστοχία που δηλώνει πνευματική καλλιέργεια, καλή γνώση της γλώσσας αλλά και λιτότητα και ουσία, τόσο στον τρόπο σκέψης όσο και στον τρόπο ζωής.

 Τη χωρίς ωραιολογίες, σύντομη ομιλία καθιέρωσαν οι αρχαίοι Σπαρτιάτες που ως έμβλημα τους είχαν την πειθαρχία, αρετή η οποία επεκτάθηκε και στον τρόπο έκφρασης.

   ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΛΑΚΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΗΜΕΡΑ 
-κοινωνίες πολύπλοκα οργανωμένες
-γρήγοροι ρυθμοί εξελίξεων, ραγδαίες αλλαγές
-καταιγισμός των μηνυμάτων άρα ο άνθρωπος πρέπει να απλοποιήσει τον λόγο του, να περιοριστεί στα ουσιώδη
- ο χρόνος είναι "χρήμα"
- η ζωή πεδίο ανταγωνισμού και πολλαπλών απαιτήσεων
- βιομηχανοποίηση, εξειδίκευση, ορολογία, τυποποίηση της σκέψης και της έκφρασης  

  ΑΞΙΑ ΛΑΚΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ 
-καταστάλαγμα της σοφίας ατόμων και λαών,λιτή αποτύπωση μεγάλων αληθειών
-ασκεί το νου, αναπτύσσει την κριτική ικανότητα
-προτάσσει την ακρίβεια έναντι της επιτήδευσης και τη βραχυλογία αντί της περιττολογίας
- απευθύνεται στη λογική και στην κρίση και δεν αποβλέπει στον εντυπωσιασμό
-φωτογραφίζει την πνευματική ωριμότητα, την βαθιά σκέψη, την απλότητα και την έλλειψη  υπερβολής
-άμεση αφομοίωση των μηνυμάτων

Πλάτωνος "Πρωταγόρας"-ενότητα 3η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η

«η κλοπή της φωτιάς»

1. «Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ ᾿Επιμηθεὺς..»: Διαφαίνεται η έλλειψη σοφίας και προνοητικότητας, η απερισκεψία του καθώς σπατάλησε όλες τις ιδιότητες στα άλογα όντα, αφήνοντας τον άνθρωπο εντελώς απροστάτευτο. Μ’ ένα σχήμα μείωσης και λιτότητας χρησιμοποιείται αντί για μία λέξη η αντίθετη της με άρνηση (οὐ πάνυ τι σοφὸς) και ενώ εκφράζει κάτι λιγότερο, εννοείται κάτι περισσότερο π.χ. οὐχ ἥκιστα (όχι πολύ λίγο) αντί για μάλιστα (πάρα πολύ).

2.«..καὶ ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο..» : Δηλώνεται η τραγική θέση στην οποία περιήλθε ο Επιμηθέας που, αφού έδρασε απρονόητα και αστόχαστα, βρίσκεται τώρα μπροστά σ΄ ένα τραγικό αδιέξοδο, να μην έχει μείνει πια κανένα εφόδιο για τον άνθρωπο.

3. «..γυμνόν τε καὶ ἀνυπὸδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον·»:  O Προμηθέας, όταν ήρθε να επιθεωρήσει τη διανομή, διαπίστωσε ότι ο αδελφός του ξέχασε εντελώς τον άνθρωπο αφήνοντας τον γυμνό, ανυπόδητο, χωρίς στρώμα και άοπλο δηλ. εντελώς ανεπαρκή βιολογικά. Η υλική υπόσταση και η βιολογική θωράκιση του ανθρώπου είναι ανίσχυρες στους κινδύνους του περιβάλλοντος, ο οποίος μάλλον βρίσκεται στο έλεος φυσικών δυνάμεων. Επομένως κατά τον Πρωταγόρα, εξαιτίας του Επιμηθέα ο άνθρωπος ήταν το πιο αδικημένο και αδύναμο ον απέναντι σε όλα τα υπόλοιπα, ενώ ο Αριστοτέλης δεν παραδέχεται αυτήν την άποψη και υποστηρίζει ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια.

 4. «τὸ ἀνθρώπων γὲνος»: Προβάλλεται ο άνθρωπος ως μία ενιαία έννοια και δεν γίνεται διαχωρισμός σε ελεύθερους και δούλους καθώς και η απροκατάληπτη ενότητα του ανθρώπινου γένους, το οποίο δεν χαρακτηρίζεται από διακρίσεις και ανισότητες που οφείλονται στη φύση. Ο Πρωταγόρας με τη συγκεκριμένη έκφραση φαίνεται ότι υπερασπίζεται την άποψη ότι οι άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, αλλά θέσει άνισοι, δηλαδή η φύση προίκισε τους ανθρώπους με τα ίδια γνωρίσματα, αλλά η κοινωνική συμβίωση και οργάνωση τελικά τους καθιστά άνισους. Η θέση αυτή εντάσσεται στο γενικό πλαίσιο της αντίληψης των σοφιστών, για την ενότητα και την ισότητα των ανθρώπων της εποχής τους χωρίς τις διακρίσεις. Αναμφισβήτητα πρόκειται για πρωτοποριακές για την εποχή τους αντιλήψεις.

 5. «ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα»

Εἱμαρμένη < μείρομαι = παίρνω μέρος / λαμβάνω τμήμα / δέχομαι τη μοίρα μου / το πεπρωμένο κοινή ρίζα με τα: μέρος, μοίρα

Είναι στοιχείο του μύθου που προσδιορίζει την εξέλιξη του χρόνου. Εκφράζει το πέρασμα από τη μια εποχή στην άλλη χωρίζοντας έτσι την εποχή της δημιουργίας σε στάδια. Το πρώτο στάδιο ήταν η θεογονία, το δεύτερο η δημιουργία των έμβιων όντων μέσα στη γη από τους θεούς και η διανομή εφοδίων από τους Τιτάνες και το τρίτο η εμφάνιση του ανθρώπου πάνω στη γη. Μπορεί ακόμη να ταυτιστεί με το χριστιανικό «ὅτε ἦλθε τὸ πλὴρωμα τοῦ χρὸνου». Για τον άνθρωπο η πορεία από το εσωτερικό της γης στο φως συνιστά μια ανοδική πορεία από τις εξαρτήσεις της βιολογικής ύπαρξης στην αυτονομία του νοήμονος όντος. Αυτό το ποιοτικά διαφορετικό, σε σχέση με τα ζωικά είδη, πέρασμα του ανθρώπου από τη γη στο φως, από τη βιολογική παρουσία στη νοήμονα και αυτοπροσδιοριζόμενη ύπαρξη, αποδίδεται συμβολικά με τη μορφή του Προμηθέα.

 6.«τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί»: Τα δώρα του Προμηθέα στον άνθρωπο ήταν δύο: «ἡ ἔντεχνος σοφία» και «τὸ πῦρ».Η κλοπή δεν κρίνεται ως παράβαση ηθικής φύσεως που δεν έπρεπε να γίνει, αλλά ως ευρηματική πράξη του Προμηθέα-ανθρώπου που υπαγορεύεται από την ίδια την αρχή της αναπλήρωσης στη φύση, η οποία κατηύθυνε και τη μοιρασιά του Επιμηθέα. Τα «δώρα» αναπληρώνουν τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου στον κόσμο. Η κατ’ αναγκαιότητα, λοιπόν, παράβαση έχει πρακτικό αντίκρισμα στον άνθρωπο, καθώς η τεχνική και η γνώση της τέχνης της φωτιάς επιτρέπουν στον άνθρωπο να επινοεί τα προς το ζῆν και να εφαρμόζει πρακτικά τις επινοήσεις του. Ο άνθρωπος είναι σε θέση με τις δύο αυτές κατακτήσεις να μετασχηματίζει τους σχεδιασμούς και τις επινοήσεις του σε πρακτικό πρόγραμμα ζωής.

 
α.«Ἡ ἔντεχνος σοφία»: (βλέπε και σχόλια στο σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)
Είναι η συστηματική και βαθιά γνώση των πραγμάτων, η οποία εξωτερικεύεται, συγκεκριμενοποιείται και αξιοποιείται σε κατασκευαστικές επιδόσεις. Η ενέργεια όμως του κάθε ανθρώπου εξαρτάται από το επίπεδο της γνώσης του. Πρόκειται για μια τεχνογνωσία που αναφέρεται σ΄ ένα ευρύτατο φάσμα εφαρμογών, από την καλλιέργεια της γης και τη θεραπεία ασθενειών ως  την κατασκευή σπιτιών.(homo faber) «Ἡ ἔντεχνος σοφία» παρουσιάζεται ότι δόθηκε  στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας του ως ολοκληρωμένο σύνολο (αμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε ο Επιμηθέας) και δεν αποτελεί θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες. Φυσικά αυτό αναιρείται, αν κανείς δει την παρέμβαση του Προμηθέα συμβολικά ως φάση της εξέλιξης στην οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση και την προσαρμογή του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον (προμηθεϊκό στάδιο). Στην προηγούμενη φάση (επιμηθεϊκό στάδιο) είχε συντελεστεί ο βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου. Επίσης η λέξη τέχνη καλύπτει και τις "καλές τέχνες", τη χειροτεχνία και την επιδεξιότητα.

β. «τὸ πῦρ»: Είναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικού επιτεύγματος και την πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων.

Η απρονοησία του Επιμηθέα αντιμετωπίστηκε άμεσα και με αποφασιστικό τρόπο, με τη θαρραλέα πρωτοβουλία του Προμηθέα να κλέψει «τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί» από την Αθηνά και τον Ήφαιστο και να τη δώσει στον άνθρωπο. Έτσι ο Προμηθέας του έδωσε τη δυνατότητα όχι μόνο να επιβιώσει αλλά και να διαφοροποιηθεί από τα υπόλοιπα ζώα (άλογα όντα) δημιουργώντας τεχνικό πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής. Δώρισε στον άνθρωπο την πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας, που έμαθε να μεταχειρίζεται, τη φωτιά, που αποτελεί τη βάση όλων των τεχνολογικών προόδων που πέτυχε από τότε. Με την κλοπή της φωτιάς, που συμβολίζει επιπλέον τη δημιουργικότητα, τη ζωτικότητα και τη φαντασία, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις του Δία, ο Προμηθέας εκφράζει και ενισχύει την ορθολογική πίστη ότι ο άνθρωπος μπορεί με τη γνώση και την πράξη να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη ζωή του. Αυτή η αδιάσπαστη σύνδεση της τεχνολογικής και της πνευματικής δραστηριότητας εκφράζεται καθαρότατα στην αρμονική σύμπραξη των δύο θεών της Αθηνάς και του Ηφαίστου.

 7. «Ἡφαίστου καὶ ᾿Αθηνᾶς» «τὸ τῆς ᾿Αθηνᾶς καί ῾Ηφαίστου οἴκημα»: Η θεά Αθηνά αντιπροσωπεύει τη θεωρητική γνώση και συγκεκριμένα τις τεχνικές γνώσεις ενώ ο Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την πρακτική γνώση και συγκεκριμένα την εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων της Αθηνάς με τη βοήθεια της φωτιάς (σὺν πυρί). Παρατηρείται ότι οι δύο θεοί αναφέρονται μαζί, άλλωστε και στη μυθολογία ήταν πολύ στενά συνδεδεμένοι, μάλιστα η Αθηνά ήταν παιδαγωγός του γιου του Ηφαίστου, του Εριχθονίου. Υπήρχαν και πολλά κοινά ιερά σε όλη την Ελλάδα, όπως ο ναός της Αθηνάς και του Ηφαίστου στην Αθήνα και στην Ολυμπία αλλά υπήρχαν και κοινές γιορτές.

 

8. «τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν»: Η «ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί», η «σοφία περὶ τὸν βίον», η «έμπυρος τέχνη» προηγήθηκαν χρονικά του πνευματικού πολιτισμού. Ο τεχνικός πολιτισμός -τεχνική γνώση- δόθηκε στον άνθρωπο την ίδια σχεδόν στιγμή με την γέννηση του, παρουσιάζεται δηλαδή ως στοιχείο έμφυτο σ’ αυτόν. Η πολιτική όμως τέχνη,  για να οργανωθεί η πολιτική και κοινωνική ζωή και να αναπτυχθεί ο πνευματικός πολιτισμός, βρίσκεται στα χέρια του Δία.  Ιδιαίτερης σημασίας είναι η άποψη που συνάγεται από τον μύθο και αποδίδεται στον Πρωταγόρα ότι στην προϊστορία του ανθρώπινου γένους προηγήθηκε η κατάκτηση τεχνικής πρόσφορης για τον βιοπορισμό του και ακολούθησε η κατάκτηση της πολιτικής τέχνης. Άρα η κατάκτηση της τεχνικής από τον άνθρωπο, που χαρακτηρίζεται σαν τιτανική πράξη κλοπής, συνέβη σε μια πρώιμη φάση, προκοινωνική και δείχνει τις τότε δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Αντίθετα, η πολιτική ήταν ακόμη απρόσιτη σχεδόν στο ανθρώπινο πνεύμα και κατακτήθηκε σε υστερότερη στιγμή της ιστορίας του ανθρώπου και αφού είχαν διαμορφωθεί οι κατάλληλες συνθήκες. Εξάλλου και οι τεχνικές γνώσεις και η φωτιά είναι θεϊκής προέλευσης, πράγμα που δείχνει την ιδιαίτερη αξία των δώρων με τα οποία ο άνθρωπος προικοδοτήθηκε.

9. «Διὸς φυλακαὶ»: Οι φοβεροί φρουροί της πολιτικής τέχνης στην ακρόπολη του Δία ήταν το Κράτος και η Βία που αναφέρονται στη «Θεογονία» του Ησίοδου και στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου. Είναι αυτοί που εμποδίζουν τον Προμηθέα να την κλέψει και να τη δωρίσει και αυτή στους ανθρώπους. Συμβολίζουν τις δυσκολίες και τις τεράστιες προσπάθειες των ανθρώπων να μπορέσουν να την αποκτήσουν, να οργανωθούν πολιτικά και να επιβιώσουν με μια ανώτερη μορφή ζωής. Η πολιτική τέχνη είναι η βάση για την τέλεια οργάνωση και ο συνδυασμός της κοινωνικής ζωής με τον πνευματικό πολιτισμό.

 10. «καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται»: η εμφανέστατη βιολογική υστέρηση του ανθρώπου δεν τον οδήγησε στην εξαφάνιση, γιατί η έντεχνη σοφία και η φωτιά λειτούργησαν αντισταθμιστικά, του επέτρεψαν να επιβιώσει, να βελτιώσει τις συνθήκες της διαβίωσης του, να κυριαρχήσει στη φύση και να δημιουργήσει πολιτισμό.

11. «Προμηθέα δὲ δι’ Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.» Βλέπε και σχόλια στο σχολικό εγχειρίδιο για τη "δίκη" στη σελ. 78.

Η έκφραση «δι’ Ἐπιμηθέα» θέλει να τονίσει την απρονοησία του Επιμηθέα και την ευθύνη του για τα δεινά που ακολούθησαν για τον Προμηθέα. Ο Δίας εξοργίστηκε με την πράξη του Προμηθέα και τον τιμώρησε δένοντας τον στο Καύκασο, όπου ένας αετός  κάθε μέρα έτρωγε το συκώτι του, το οποίο ξαναγινόταν τη νύχτα. Ο Ηρακλής σκότωσε τον αετό, ελευθέρωσε τον Προμηθέα και τον συμφιλίωσε με τον Δία.

Αισθητικά ο μύθος του Πρωταγόρα παρουσιάζει συνδυασμό στοιχείων λαϊκού ύφους και περίτεχνης συσσώρευσης ποιητικών εκφράσεων και σχημάτων λόγου.
Πιο συγκεκριμένα:

• Στοιχεία λαϊκού ύφους στη 2^η και 3^η ενότητα:
• Η φράση: «Ἦν γάρ ποτε χρόνος»
• Απλή σύνταξη: μικροπερίοδος λόγος ,παρατακτική σύνδεση , επαναλήψεις (κυρίως ρημάτων: «νέμω», «μηχανῶμαι», «προσάπτω», «ἀπορῶ», «δίδωμι»), συχνή χρήση του «οὖν» και του «ἐπειδὴ»
• Παραδείγματα ποιητικών εκφράσεων: χρόνος ἦλθεν, γῆς ἔνδον, ἄοπλον φύσιν, σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγήν, τῷδε αὐτῷ (αντί αὐτῷ τούτῳ), ἀϊστωθείη, ἀλληλοφθοριῶν, διαφυγὰς ἐπήρκεσε κ.ά.
• Σχήματα λόγου:

Σχήμα χιασμού:
«ἐκ γῆς καὶ πυρὸς … ὅσα πυρὶ καὶ γῇ»
Ρητορικά σχήματα (διαιρέσεις): «ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα»
Σχήμα μείωσης και λιτότητας: «οὐ πάνυ τι» αντί «ἐλάχιστα»: τονίζει την απρονοησία του Επιμηθέα ως αποτέλεσμα της πνευματικής του κατωτερότητας.
Αντιθέσεις:
«… τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε …»: τονίζεται η διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα όσον αφορά την κατανομή εφοδίων
«… ἐκ γῆς εἰς φῶς»: η αντίθεση τονίζει την έξοδο από το σκοτάδι της αφάνειας και της ανυπαρξίας στο φως της ύπαρξης, αλλά και την ανοδική πορεία από τον σκοτεινό κόσμο των βιολογικών εξαρτήσεων στο φως της γνώσης που κατακτά σταδιακά και με αγώνες το νοήμον ον.
Πολυσύνδετο σχήμα:
«… γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον»: τονίζονται οι ελλείψεις του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα έμβια όντα
Βραχυλογία:
«ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διὶ» αντί «ἡ γὰρ πολιτικὴ τέχνη ἦν παρὰ τῷ Διὶ»

Αυτός ο τρόπος γραφής από τη μία ακολουθεί το περίτεχνο ύφος των σοφιστών και από την άλλη τη φυσικότητα του λαϊκού τρόπου έκφρασης που ταιριάζει στην αφήγηση του μύθου.

Για τα ερμηνευτικά σχόλια πολύτιμα ήταν τα βοηθήματα:

1.ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» εκδόσεις Gutenberg

2.Κ.Ν.ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» εκδόσεις Πατάκη

3.ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ «ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» εκδόσεις Gutenberg

4.ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

 

 

Πλάτωνος "Πρωταγόρας"- ενότητα 2η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

«η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου»

1."..῏Ην γάρ ποτε χρόνος..": συνηθισμένη φράση με την οποία ξεκινούσαν οι μύθοι (μια φορά κι έναν καιρό…) Ο συγκεκριμένος μύθος  πιθανόν αποτελεί δημιούργημα του Πρωταγόρα, αφού πληροφορούμαστε ότι εμπεριέχεται στο έργο του "Περί τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως" που δεν έχει σωθεί. Επίσης:

• Περικλείει αισιόδοξα μηνύματα για την ανοδική πορεία και εξέλιξη του ανθρώπου (βλέπε και α΄ στάσιμο της «Αντιγόνης»)
• Ο λόγος εμφανίζει έντονη ποιητική πνοή και δύναμη, ενώ το ύφος είναι απλό και φυσικό, καθώς χρησιμοποιείται μικροπερίοδος λόγος, συχνές επαναλήψεις και παρατακτική σύνδεση.
• Χρόνος: Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στο χρονικό σημείο μετά τη γένεση των θεών.

Ο Ησίοδος στο έργο του «Θεογονία» ασχολείται με τη δημιουργία κυρίως των θεών 
σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα που μετατοπίζει το κέντρο ενδιαφέροντος
στα υπόλοιπα έμβια όντα και στον άνθρωπο (κοσμογονία).

 

2."..θεοί μέν ἦσαν, θνητά δέ γένη οὐκ ἦν.." Η συγκεκριμένη φράση μας προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας, όσο αφορά την πίστη του στους θεούς ήταν "αγνωστικιστής". Πίστευε δηλαδή ότι η ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίου. Αυτό δεν σημαίνει ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης. Ωστόσο απέφευγε να δώσει στους θεούς συγκεκριμένες μορφές και δεν επιχειρούσε να ερμηνεύει κάποια υπερβατικά φαινόμενα, όπως η θεία παρουσία.

Επομένως η αναφορά στους θεούς στο συγκεκριμένο σημείο έχει συμβολικό χαρακτήρα και απλώς βεβαιώνει την ύπαρξη των θεών χωρίς να αναιρεί τις απόψεις του Πρωταγόρα. Ο Δίας δηλαδή είναι ο "λόγος", η λογική, η νομοτέλεια που διέπει τη φύση και οι άλλοι θεοί αποτελούν όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζει τις σχέσεις των όντων. Ο Πρωταγόρας δεν ενδιαφέρεται τόσο για το θέμα της ύπαρξης των θεών όσο για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Επιπλέον, δεν θεωρεί τους θεούς αιώνιους, αλλά  κι αυτοί, όπως και τα ζώα («καὶ τούτοις»), δημιουργήθηκαν μια δεδομένη χρονική στιγμή, που προηγήθηκε από τον χρόνο δημιουργίας των θνητών όντων. Εξάλλου οι θεοί διαμόρφωσαν μόνο την εξωτερική εμφάνιση των πλασμάτων και ανέθεσαν στους δύο τιτάνες την κατανομή εφοδίων και ιδιοτήτων.

 3. “..Καί τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμὲνος γενέσεως.." Η χρήση του "καί" υποδηλώνει ότι υπήρχε χρόνος γέννησης και για τους θεούς. Υπήρχαν βέβαια και αντιλήψεις που υποστήριζαν πως οι θεοί δεν έχουν αρχή και τέλος.

4. "..Θνητά...εἱμαρμένος γενέσεως.."  Η εμφάνιση  όλων των έμβιων όντων-ειδών ήταν ταυτόχρονη, αλλά φυσικά έγινε μετά από τους θεούς στο  χρόνο που όρισε το πεπρωμένο, η τύχη, η μοίρα με τη σημασία όμως του αναπόφευκτου, του προορισμένου να συμβεί απαρέγκλιτα.

 (εἱμαρμένος)  δεν είναι μία θεϊκή επιλογή, αλλά κάτι ανώτερο και από τους θεούς ,είναι «το πλήρωμα του χρόνου», η αναγκαιότητα δηλαδή που οδηγεί το πέρασμα από μία εποχή σε άλλη, από μία μορφή ζωής σε άλλη. Η πίεση της ανάγκης για επιβίωση, για βελτίωση των όρων ζωής, η χρεία, γίνεται κινητήρια δύναμη της εξέλιξης.

 5."..γῆς ἔνδον ἐκ γῆς....κερὰννυται.." ο άνθρωπος και όλα τα γένη πλάστηκαν στο εσωτερικό της γης.

Συμβολισμός: γίνεται αναφορά στη αρχέγονη αντίληψη για τη "Μητέρα-Γη", στη μήτρα της οποίας γονιμοποιήθηκαν και γεννήθηκαν όλα τα έμβια όντα και στη συνέχεια έρχονται στο φως με τη σφραγίδα του "αυτοχθονισμού" που αποτελεί την πεποίθηση ότι ορισμένες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη, την οποία ύστερα την έκαναν πατρίδα τους. (π.χ οι Αθηναίοι)

"ἐκ γῆς καί πυρός": οι κοσμογονίες διαφοροποιούνται ως προς τα στοιχεία από τα οποία δημιουργήθηκε ο κόσμος. Ο Πρωταγόρας υιοθετεί την αρχική θεωρία του Παρμενίδη που υποστήριξε ότι ο κόσμος προήλθε από την ανάμειξη γης και φωτιάς, ενώ ο Εμπεδοκλής μίλησε για τέσσερα στοιχεία: "πῦρ"-"γῆ"-"αἰθήρ"-"ὕδωρ". Το χώμα, πυκνότερο στοιχείο, παραπέμπει στη μητέρα – γη, που γονιμοποιεί και δίνει ευφορία και ανάπτυξη στα όντα. Η φωτιά, αραιότερο στοιχείο, αποδίδει την αστείρευτη ενέργεια, την αέναη κίνηση, η οποία δίνει ζωή στα όντα, τα συγκροτεί σε ύπαρξη ή τα μεταβάλλει ως είδος.

 

6. ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ

 

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ	ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ
"ΠΡΟ+ΜΗΤΙΣ" "αυτός που σκέφτεται πριν ενεργήσει", ο προνοητικός	"ΕΠΙ+ΜΗΔΟΣ" "αυτός που σκέφτεται μετά την ενέργεια", ο επιπόλαιος
-γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης (ή της Θέτιδος) -ευεργέτης του ανθρώπινου γένους -έκλεψε από τους θεούς:-τη φωτιά και την έντεχνο σοφία: τις τεχνικές γνώσεις και τις πρόσφερε στον άνθρωπο ΤΙΜΩΡΙΑ ΤΟΥ: με εντολή του Δία καρφώθηκε από τον ΄Ηφαιστο στον Καύκασο. Λυτρώθηκε όμως από τον Ηρακλή, ο οποίος τον απελευθέρωσε, ενώ αργότερα ο Δίας τον δέχτηκε στον ΄Ολυμπο.	-αδερφός του Προμηθέα -προκάλεσε δεινά στην ανθρωπότητα, όταν επέδειξε αδιαφορία στην περιέργεια της Πανδώρας, που του έδωσαν οι θεοί ως σύζυγο. Μέσα στο κουτί της Πανδώρας υπήρχαν όλα τα κακά του κόσμου (=μίση/αρρώστιες). Όταν αυτή άνοιξε το κουτί, όλα τα δεινά γέμισαν τον κόσμο ενώ στον πυθμένα έμεινε μόνο η ελπίδα.

 7. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΠΙΜΗΘΕΑ

Γίνεται μία αντιστροφή ρόλων. Ο Προμηθέας είναι αυτός που πρέπει να προνοήσει, να σκεφτεί τα είδη και το ρόλο τους και να προχωρήσει στο σωστό μοίρασμα και ο Επιμηθέας να κρίνει εκ των υστέρων. Όμως ο Επιμηθέας αναλαμβάνει τελικά το δύσκολο έργο να διανείμει τις ιδιότητες στα διάφορα έμβια όντα και ο Προμηθέας να ελέγξει τη διαδικασία. Η αντιστροφή των ρόλων των δύο τιτάνων εξυπηρετεί άριστα την οικονομία του μύθου, καθώς ο Επιμηθέας εκφράζει τη φάση της βιολογικής συγκρότησης των όντων, ενώ ο Προμηθέας τη φάση κατά την οποία ο άνθρωπος διαφοροποιείται ως είδος από τα άλλα είδη ζωικών οργανισμών έχοντας την ιδιότητα του έλλογου όντος. Το δεύτερο στάδιο είναι ανώτερο από το πρώτο και αρχίζει να διαγράφεται η αισιόδοξη αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Ακολουθεί λεπτομερής περιγραφή της κατανομής των ιδιοτήτων στα διάφορα είδη. Οι ιδιότητες μοιράζονται στα ζώα έτσι ώστε μία αδυναμία να αναπληρώνεται από μία ικανότητα, με σκοπό να εξασφαλίζονται με αυτόν τον τρόπο α) η ύπαρξη και η διαιώνιση του κάθε είδους και β) η ισορροπία του οικοσυστήματος μέσα από την εξισορρόπηση των αντίρροπων δυνάμεων που λειτουργούν στο εσωτερικό του. Η κατανομή έγινε με γνώμονα τρεις παραμέτρους:

• Την προστασία από τους εχθρούς
• Την αντιμετώπιση των καιρικών συνθηκών
• Την εξεύρεση τροφής και τη διαιώνιση των ειδών

Ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης, σύμφωνα με τον οποίο μια αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα. Συγκεκριμένα:

• η ταχύτητα αντιστάθμιζε την αδυναμία.
• τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία, τη μικρή σωματική διάπλαση.
• όσα έχουν δύναμη δε χρειάζονται ταχύτητα.
• όσα έχουν μεγάλο μέγεθος σώζονται.
• τα όπλα αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας.
• το πυκνό τρίχωμα και το γερό δέρμα, όπλο στις καιρικές μεταβολές.
• με πολυγονία προίκισε αυτά που ήταν βορά των άλλων ζώων.
• ολιγογονία έδωσε σε όσα τρέφονταν με άλλα ζώα.
• δεν έδωσε σ' όλα την ίδια τροφή για να μην εξαντληθούν κάποια είδη διατροφής.

Παρατηρούμε ένα σημαντικό αριθμό φράσεων που δείχνουν την αγωνία του Επιμηθέα να εξασφαλιστεί η σωτηρία των ειδών ώστε να μην κινδυνεύσει κάποιο με εξαφάνιση. Επίσης θα πρέπει να προσέξουμε ότι ο Πρωταγόρας περιγράφει το μοίρασμα των ιδιοτήτων με μια ποικιλία ρημάτων, δημιουργώντας έτσι μια έξοχη εικόνα που εντυπωσιάζει τον αναγνώστη και συνάμα φανερώνει τις προθέσεις του Επιμηθέα. ΄Ετσι, αλλού η εργασία του:

• μοιάζει με απλή προσθήκη -> προσῆπτεν / ἔνεμεν / ἐξεπόριζεν
• έχει διαστάσεις καλλιτεχνικής δημιουργίας -> ἐκόσμει
• είναι προσπάθεια εξοπλισμού -> ὥπλιζε
• προβάλλεται η σκέψη του στο δύσκολο αυτό έργο -> ἐμηχανᾶτο
• είναι έργο σωτηρίας των ειδών -> ἔσωζε / ἐπήρκεσε / διαφυγάς
• είναι προσπάθεια τήρησης αρχών ισότητας-δικαιοσύνης -> ἐπανισῶν, ἔνεμε

8."..πρός τάς ἐκ Διός ὥρας..
α) ορισμένος χρόνος που ορίζεται από τους φυσικούς νόμους
β) εποχές του έτους (ἔαρ / θέρος / χειμών / ὀπώραν)
γ) η καλύτερη εποχή του χρόνου
δ) καλή στιγμή της ζωής του ανθρώπου, η νεότητα

Σύμφωνα με τη μυθολογία οι "Ὥρες" είναι κόρες του Δία και της Θέμιδος και ήταν: η Ευνομία, η Δίκη, η Ειρήνη. Αυτές προστάτευαν τους καρπούς και κάθε φυσικό πράγμα και κατέληγαν να σημαίνουν την κατάλληλη στιγμή και ιδιαίτερα το καλύτερο στάδιο της ζωής του ανθρώπου, τη νεότητα.

9. ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ
Στο "μύθο" παρατηρούμε τις ακόλουθες "βιολογικές αλήθειες":
α) το νόμο της αναπλήρωσης: π.χ. η αδυναμία αναπληρώνεται σε κάποια είδη με την ικανότητα για γρήγορο τρέξιμο.
β) την προσπάθεια διαιώνισης όλων των ειδών για την εξασφάλιση της ισορροπίας στη φύση

 

Για τα ερμηνευτικά σχόλια  πολύτιμα ήταν τα βοηθήματα:

1.ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ, «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»,εκδόσεις Gutenberg
2.Κ.Ν.ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ», εκδόσεις Πατάκη
3.ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ ,«ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ», εκδόσεις Gutenberg
4.ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ