Πλάτωνος "Πολιτεία"- σχόλια στην 11η ενότητα

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΑ 11^η

«η αλληγορία του σπηλαίου»

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

-Σύμφωνα με την εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου, οι συνομιλητές του φιλοσοφικού διαλόγου «Πολιτεία» αποφάσισαν να εξετάσουν τη φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας, μέσα στο πλαίσιο μιας θεωρητικής κατασκευής εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτείται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξή της. Συμφωνήθηκε να αναλάβουν τη διοίκηση αυτής της πολιτείας οι φιλόσοφοι και προσδιορίστηκε η φύση του ἀγαθοῦ και οι τέσσερις αναβαθμοί της γνώσης: εἰκασία, πίστις, διάνοια, νόησις.

-Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για διευρυμένη μεταφορά. Η αλληγορική χρήση του μύθου με τις εικόνες και τους συμβολισμούς εμπλουτίζει και συμπληρώνει την εκφραστική δυνατότητα της λογικής

«Μετὰ ταῦτα δὴ, εἶπον»: Η φράση αυτή υποδηλώνει ότι συνεχίζεται η συζήτηση που είχε ξεκινήσει σε προηγούμενες ενότητες σχετικά με τη λειτουργία της δικαιοσύνης μέσα στα πλαίσια της ιδεώδους πολιτείας. Τώρα ήρθε η ώρα να στραφεί η συζήτηση στους φιλοσόφους, που αποτελούν τα μοναδικά πρόσωπα που μπορούν να σώσουν την πολιτεία, και στην εκπαίδευσή τους, η οποία πρέπει να τείνει προς την ιδέα του αγαθού.

«ἀπείκασον… ἀπαιδευσίας»: Δηλώνεται το θέμα της ενότητας, δηλ. η επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση.  Παρουσιάζεται από τη μια η κατάσταση του απαίδευτου ανθρώπου, αυτού που δε γνωρίζει την αλήθεια των Ιδεών και περιορίζεται στη ‘’δόξα’’, θεωρώντας ως μόνη πραγματικότητα τις σκιές των όντων και από την άλλη η κατάσταση του ανθρώπου που με την παιδεία φτάνει στην αλήθεια, στη γνώση των ιδεών και στην ενατένιση του Αγαθού. Η πορεία από την απαιδευσία (την άγνοια της Αλήθειας) στη γνώση παρομοιάζεται με το ανέβασμα των δεσμωτών από το βάθος του σπηλαίου στην έξοδο, στον έξω κόσμο. Το ανέβασμα αυτό συμβολίζει την ανοδική πορεία της ψυχής προς τη θέαση του Αγαθού.

 Η περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης («άπείκασον τοιουτω πά­θει την ήμετέραν φυσιν παιδείας τε πέρι και άπαιδευσίας») συνυφαίνεται με τη δυναμική επενέργεια της παιδείας, που είναι θεμελιώδης προϋπόθεση για την αναγωγή του ανθρώπου ως την ιδέα του Αγαθού, άρα συμβάλλει απο­φασιστικά στην ηθική ανάπλαση του ατόμου, διανοίγει σε αυτό τη δυνατό­τητα για προσέγγιση της αλήθειας και διαμορφώνει τους φιλοσόφους-κυβερνήτες. Οι τελευταίοι θα θέσουν τέρμα στα κοινωνικά δεινά και θα οδηγήσουν την πόλη στην αναγέννησή της, συνταιριάζοντας την πολιτική δύναμη με τη φιλοσοφία (Κατσιμάνης)

Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Για να κατανοήσουμε την αλληγορία του σπηλαίου, πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στην πλατωνική κοσμοθεωρία. Ο Πλάτωνας διέκρινε δύο κόσμους: το νοητό και τον αισθητό. Στο νοητό κόσμο υπάρχει μια ουσιαστική υπόσταση, που δε φαίνεται, αλλά γίνεται αντιληπτή μέσω της νόησης, της επιστήμης. Η υπόσταση αυτή είναι η ιδέα, η οποία υπερέχει της υλικής ύπαρξης, είναι αιώνια και αποτελεί την αντικειμενική πραγματικότητα. Στον αισθητό κόσμο, μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, υπάρχουν όλα τα υλικά πράγματα, τα οποία είναι ρευστά, φθαρτά και συνεχώς μεταβαλλόμενα. Αυτά γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων και επειδή συνεχώς μεταβάλλονται, δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο γνώσης.

Ενώ, όμως, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα υλικά πράγματα, που αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Αυτό ακριβώς παρουσιάζεται και μέσα στην αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρύσει ποτέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και των ανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχο μπροστά τους λόγω της φωτιάς που καίει πίσω από αυτούς. Μην έχοντας επίγνωση της άγνοιάς τους εγκλωβίζονται στις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τα πάθη τους και

απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την αλήθεια. Η διάκριση των δύο αυτών κόσμων από τον Πλάτωνα (ο δυϊσμός) έχει τις ρίζες του στους ορφικούς, στις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα. 

Οι συνθήκες ζωής των δεσμωτών

1.ζουν σ΄ ένα υπόγειο σπήλαιο

2.είναι δεσμώτες από την παιδική τους ηλικία

3.βλέπουν μόνο μπροστά

4.το φως που αντικρίζουν είναι τεχνητό

5. τα αντικείμενα είναι ομοιώματα, των οποίων όμως βλέπουν μόνο τις σκιές

6.δεν έχουν σαφή αντίληψη ούτε της πραγματικότητας που ζουν (φωνές, σκιές)

Οι συμβολισμοί της αλληγορίας του σπηλαίου

• Η σπηλιά: είναι η αισθητή πραγματικότητα, η πολιτική κοινωνία στην οποία ζούμε
• Οι δεσμώτες: είναι οι άνθρωποι που ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας και μη έχοντας επίγνωση της άγνοιας τους θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα.
• Οι σκιές – οι ήχοι: είναι τα είδωλα των πραγματικών όντων, τα αντίγραφα των πραγματικών ιδεών, τα απεικάσματα της πραγματικότητας, ο κόσμος που γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων.

·    Οι αλυσίδες: είναι οι αισθήσεις που μας κρατούν δέσμιους και δε μας αφήνουν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα. Είναι τα εμπόδια που συναντάμε στη ζωή μας, η προσήλωσή μας στα υλικά αγαθά που μας κρατούν μακριά από τη θέαση του αγαθού. Είναι η αμάθεια και η απαιδευσία που μας εμποδίζουν να προσεγγίσουμε τον κόσμο των Ιδεών.

·     Η φωτιά που καίει πίσω και πάνω απ’ τους δεσμώτες: ο ήλιος του κόσμου μας

• Ο φωτεινός κόσμος: είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης.

·       Είσοδος ανοιχτή στο φως: Δυνατότητα να περάσει κανείς από τον κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο

      του φωτός, από τον ορατό κόσμο στο νοητό.

• Οι άνθρωποι που βρίσκονται στο φωτεινό κόσμο - τα αντικείμενα που μεταφέρουν - οι ήχοι: είναι τα αληθινά όντα, οι ιδέες.

·       Το φως του ήλιου που δε φτάνει στο εσωτερικό: η υπέρτατη ιδέα του Αγαθού

            που αντικρίζουν μόνο όσοι καταφέρνουν ν’ ανέβουν προς αυτό, ο Λόγος, η Αλήθεια

• Η πορεία από το σπήλαιο προς την έξοδο: η πορεία από τον ορατό προς το νοητό κόσμο και το Αγαθό, η κίνηση της ψυχής προς τον κόσμο των ιδεών

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Αισθητός κόσμος:

α. εικασία: οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων

β. πίστη: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει για πρώτη φορά τα αισθητά πράγματα

(αυτά που μεταφέρουν οι άνθρωποι κατά μήκος του τοίχου)

 Νοητός κόσμος:

α. διάνοια: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει την εξωτερική πραγματικότητα, το νοητό κόσμο

β. νόηση: ο απελευθερωμένος δεσμώτης ατενίζει τον ήλιο και φτάνει στη θέαση του Αγαθού.

ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ	ΑΓΑΘΟ	ΙΔΕΕΣ (ΝΟΗΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ)
ΑΙΣΘΗΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ	ΗΛΙΟΣ	ΑΙΣΘΗΤΑ, ΕΙΚΟΝΕΣ
ΣΠΗΛΑΙΟ	ΦΩΤΙΑ	ΟΜΟΙΩΜΑΤΑ, ΣΚΙΕΣ

Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΩΣ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ

Συμβολίζει την ποικιλόμορφη και ποικιλώνυμη έκπτωση και αλλοτρίωση του ανθρώπου κάθε εποχής και κάθε ιστορικής ή κοινωνικής συγκυ­ρίας. Απεικονίζει ανάγλυφα τη σταδιακή συνειδητοποίηση - μετά την αρχική άγνοια - της δεινής κατάστασης στην οποία έχει αυτός  περιέλθει καθώς  και των παραγόντων που τον παγιδεύουν, τον ευτελίζουν και τον τυραννούν. Και, τέλος, αποδίδει με ενάργεια την αγωνιώδη προσπάθειά του να ξαναβρεί τη χαμένη αξιοπρέπειά του, να σπάσει τις αλυσίδες της άγνοιας, της καταπίεσης και των συμβιβασμών που τον κρατούν φυλακισμένο στο ανήλιαγο «σπήλαιό» του και να ανοιχτεί στο φως της γνώσης, της ελευθερίας, του αυτοσεβασμού, της αυτονομίας και της υπαρξιακής γνησιότητας. (…) Είναι, τέλος, μια εξέγερση εναντίον όλων όσα (και όλων όσοι...) τον εξαπατούν προσφέροντας του τεχνηέντως υποκατάστατα της πραγματικότητας, τον αδικούν, τον περιθωριοποιούν, τον υποβαθμίζουν, τον φιμώνουν και τον«αλυσοδένουν», ναρκώνοντας "τις αντιστάσεις του και σκοτώνοντας τα όνειρά του. (Κατσιμάνης)

«ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς»: Ο Πλάτωνας παρομοιάζει το σπήλαιο σαν ένα είδος θεάτρου με ομιλούσες σκιές. Για ορισμένους μελετητές αυτή η εικόνα παραπέμπει στον Καραγκιόζη, σε κάτι ανάλογο του θεάτρου σκιών. Προφανώς, λοιπόν το κοινό της εποχής ήταν συνηθισμένο σε τέτοιου είδους παραστάσεις.

«Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ.»: Το συμπέρασμα του Σωκράτη: παραλληλίζει τους δεσμώτες με τη σύγχρονη πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι, κι επομένως οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας (διαχρονική άποψη). Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα: το χρέος του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες.

ΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ (ψεβ)

Αλληγορία: είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση.

Διάλογος: χάρη σ’ αυτόν η περιγραφή του σπηλαίου δε γίνεται μονότονη, αλλά αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα.

Χρήση β’ ενικού προσώπου: η χρήση β’ ενικού προσώπου («ἀπείκασον», «ἰδὲ», «ὅρα») συνδέεται με το διάλογο και προσδίδει στην περιγραφή αμεσότητα.

Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται μέσω πληθώρας οπτικο-ακουστικών και κινητικών εικόνων. Ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα τα εξής:
α. οπτικές εκόνες: η περιγραφή της σπηλιάς, οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες , η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος και του τοίχου.
β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στο δρόμο.
γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους.

 Οι παραπάνω σημειώσεις βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στο Ψηφιακό Εκπαιδευτικό Βοήθημα του υπουργείου αλλά εμπλουτίστηκαν και από:   σχόλια του Κυριάκου Κατσιμάνη, του Δημήτρη Πασχαλίδη, των απαντήσεων στις ερωτήσεις του ΚΕΕ από τον όμιλο συγγραφέων καθηγητών και προσωπικές σημειώσεις των συναδέλφων Δ.Βένου και Ο.Στολίδου, τους οποίους ευχαριστώ θερμά.