ΠΟΛΙΤΙΚΑ- ενότητα 17η

ΕΝΟΤΗΤΑ 17^η (από μετάφραση)

«ΤΑ ΟΡΘΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΕΚΚΛΙΣΕΙΣ ΤΟΥΣ»

Ο Αριστοτέλης έχει ήδη κάνει νύξη για την ύπαρξη περισσότερων από ένα πολιτεύματα, καθώς και για το θέμα των μορφών της εξουσίας και του σκοπού της πόλης. Γι΄αυτό θα προβεί σε κατηγοριοποίηση των πολιτευ­μάτων, παρουσιάζοντας  τα ορθά πολιτεύματα και τις πα­ρεκκλίσεις από αυτά.

Υ­πάρχουν δύο κριτήρια για την κατάταξη των πολιτευμάτων:

       ·       ο αριθμός των φορέων της εξουσίας
Αριθμητικό κριτήριο: η εξουσία μπορεί να ασκείται είτε από ένα πρόσωπο –βασιλιάς, τύραννος– είτε από λίγους –αριστοκράτες, ολιγαρχικούς– είτε από το λαό –πολιτεία, δημοκρατία.

        ·       ο σκοπός για τον οποίο την ασκούν.

Ποιοτικό κριτήριο: το κριτήριο που διαφοροποιεί αξιολογικά τα πολιτεύματα και τα διακρίνει σε ορθά και σε παρεκκλίσεις («παρεκβάσεις») από τα ορθά είναι ο στόχος, το συμφέρον το οποίο υπηρετούν. Έτσι, βλέπουμε ότι στα ορθά πολιτεύματα –βασιλεία, αριστοκρατία, πολιτεία– οι φορείς της εξουσίας αποβλέπουν στο συμφέρον του συνόλου των πολιτών, την ευδαιμονία και, συνεπώς, στην ύψιστη αυτάρκεια. Αντιθέτως, στις παρεκκλίσεις αυτών οι φορείς της εξουσίας αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του δικού τους συμφέροντος. Πιο συγκεκριμένα, ο τύραννος επιδιώκει να διατηρήσει την εξουσία με άνομο τρόπο και να αποκομίσει τα μεγαλύτερα οφέλη από αυτή. Η ολιγαρχία αποβλέπει στο πολιτικό και οικονομικό συμφέρον των λίγων, των πλουσίων, οι οποίοι ελέγχουν την εξουσία ακυρώνοντας το συμφέρον των πολιτών, και η «δημοκρατία», στην οποία την εξουσία ασκεί με ιδιοτέλεια το πλήθος των απόρων, επιδιώκει να εξυπηρετεί το συμφέρον των πολλών αδιαφορώντας όμως για το κοινό καλό, το συμφέρον όλων ανεξαιρέτως των πολιτών. (ΨΕΒ)

 

ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ  ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ
Φορείς της         εξουσίας	Σκοπός της διακυβέρνησης
	Για το κοινό συμφέρον	Για προσωπικό όφελος
Ένας	Βασιλεία	Τυραννία
Λίγοι	Αριστοκρατία	Ολιγαρχία
Πλήθος	Πολιτεία	Δημοκρατία

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: -Στην περίπτωση της ολιγαρχίας και της «δημοκρατίας» το κριτήριο διάκρισής τους δεν είναι μόνο ποιοτικό, αλλά και οικονομικό-ταξικό, καθώς  υπηρετείται το συμφέρον των πλουσίων και των απόρων.

 -Η διάκριση των πολιτευμάτων σε τρία ορθά και τρεις αντίστοιχες παρεκκλίσεις είναι πλατωνική (Πολιτικός, 291d). Η διαφορά με τον Αριστοτέλη έγκειται στο κριτήριο διάκρισής τους, το οποίο, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, είναι ο νόμος, τον οποίο άλλα από τα πολιτεύματα ακολουθούν και άλλα όχι.

-Η διακυβέρνηση προς το συμφέρον του συνόλου είναι κάτι το αυτονόητο και γι' αυτό αποτελεί το βασικό παράγοντα ποιοτικής δια­φοροποίησης των πολιτευμάτων.

Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΚΑΙ Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ (ΨΕΒ)

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η βασιλεία, το πρώτο ορθό πολίτευμα, είναι η μοναρχία, η εξουσία του ενός, που έχει ως στόχο της την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του λαού. Στη βασιλεία η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ενός άνδρα που ξεχωρίζει σε αρετή από όλους τους άλλους και το ορθό είναι να αναγνωριστεί απ’ όλους τους πολίτες ως μόνιμος φορέας της πολιτικής εξουσίας (Κ. Τσάτσος).

Η τυραννία, παρέκκλιση της βασιλείας, είναι το πολίτευμα στο οποίο την εξουσία ασκεί ο τύραννος, είναι η μοναρχική ισχύς του ενός, ο οποίος αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του προσωπικού του συμφέροντος καταπατώντας κάθε έννοια δικαίου. Στο πολίτευμα της τυραννίας η εξουσία ασκείται δεσποτικά, αυθαίρετα και αθέμιτα, καταλύεται η αρχή της νομιμότητας και το δημόσιο συμφέρον παραβλέπεται.

 Σχετικά με τη λέξη «τύραννος» διαπιστώνεται σημασιολογική απόκλιση στο πέρασμα των χρόνων. Αρχικά, ιδιαίτερα στα χρόνια πριν από τον Τρωικό πόλεμο, η λέξη δεν είχε αρνητική σημασία και δήλωνε αυτόν που με τη βοήθεια του δήμου καταλάμβανε την εξουσία. Με αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται ο όρος και στον τίτλο της τραγωδίας του Σοφοκλή «Οιδίπους τύραννος» και στον Αισχύλο (Προμηθέας Δεσμώτης, στίχος 736), όπου ο Δίας αποκαλείται «τῶν θεῶν τύραννος». Επειδή όμως η απόλυτη και ανεξέλεγκτη εξουσία διαφθείρει, τελικά ο όρος κατέληξε να δηλώνει αυτόν που καταπιέζει τους υπηκόους του  Βέβαια, δεν έλειψαν και οι τύραννοι που άσκησαν την εξουσία με σωστό τρόπο (βλέπε σχολικό εγχειρίδιο  ερώτηση 2).

 

Η ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ (ΨΕΒ)

Στην αριστοκρατία, το δεύτερο ορθό πολίτευμα, τη διοίκηση της πολιτείας την ασκούν οι «ἄριστοι». Κατά τον Αριστοτέλη, οι άριστοι ορίζονται με βάση την παιδεία, τη μόρφωση που έχουν, η οποία είναι σύμφωνη με τον νόμο . Επομένως, η αριστοκρατία στηρίζεται στην «κατ’ ἀρετὴν» υπεροχή  περισσοτέρων. Σύμφωνα με την πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη η αριστοκρατία περιλαμβάνει τρεις κατηγορίες πολιτών: τους εύπορους, τους άπορους και τους «κατ’ ἀρετὴν διαφέροντες». Όταν υπερέχει το τελευταίο στοιχείο, τότε η αριστοκρατία πλησιάζει στην ιδανική πολιτεία και στόχος της είναι το κοινό καλό (Πολιτικά 1293b και 1307a 9).

Η ολιγαρχία είναι η παρέκκλιση της αριστοκρατίας. Είναι η κυριαρχία μιας μειοψηφίας που αποτελείται από πλουσίους και αποβλέπει στην εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Το πολίτευμα της ολιγαρχίας αδιαφορεί για το γενικό συμφέρον, επομένως και για την ευδαιμονία των πολιτών. Και ο Πλάτωνας, άλλωστε, στην «Πολιτεία» του κατατάσσει την ολιγαρχία στα φαύλα πολιτεύματα, καθώς οι εκπρόσωποί της λατρεύουν το χρήμα, περιφρονούν την παιδεία και αδιαφορούν για την τιμή και την υπεράσπιση της πατρίδας τους

 

Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ (ΨΕΒ)

Η «πολιτεία» είναι το τρίτο αξιολογικά ορθό πολίτευμα, ένα πολίτευμα-μεσότητα, το οποίο αποβλέπει στο συμφέρον του συνόλου των πολιτών και όχι μονομερώς στο συμφέρον μιας τάξης. Στο πολίτευμα αυτό κυβερνούν οι πολίτες της μέσης κοινωνικά και οικονομικά τάξης, οι οποίοι υπακούουν εύκολα στη λογική, γι’ αυτό δεν είναι ούτε δεσποτικοί ούτε ιδιοτελείς στην άσκηση της εξουσίας. Ο φιλόσοφος αποδίδει στο πολίτευμα αυτό το όνομα «πολιτεία», ένα όνομα κοινό για όλες τις μορφές πολιτευμάτων.

Η «δημοκρατία» αποτελεί, κατά τον φιλόσοφο, παρέκκλιση της «πολιτείας» και εξυπηρετεί τα συμφέροντα όχι όλων ανεξαιρέτως των πολιτών, αλλά μιας τάξης, μιας πλειοψηφίας που την αποτελούν οι άποροι. Έτσι, ούτε αυτό το πολίτευμα μπορεί να εξασφαλίσει την ευημερία της πόλης, εφόσον επιφέρει κοινωνικές αδικίες και συγκρούσεις. Και ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του θεωρεί τη δημοκρατία ανάπηρο πολίτευμα, όπου όλα επιτρέπονται και ο καθένας μιλά, πράττει και ζει ανεξέλεγκτα.

 

Η ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Πολιτεία είναι στην κυριολεξία «το πο­λίτευμα των πολιτών».Και επειδή σε ένα τέτοιου είδους πολίτευμα: α) Την εξουσία την ασκούν οι πολίτες. β)Την ασκούν με σκοπό την εξυπη­ρέτηση των συμφερόντων ολόκληρης της κοινωνίας, η «πολιτεία» είναι το κατ' εξοχήν πολίτευμα, το πολίτευμα των πολιτευμάτων, το οποίο συγκε­ντρώνει και την προτίμηση του Αριστοτέλη.

Ωστόσο, αν στην κατάταξη των πολιτευμάτων  η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στην δημοκρατία δε φαίνεται θετική δεν πρέπει να μας διαφεύγει το ότι ο φιλόσοφος: α) Σε πολλές άλλες πε­ριπτώσεις προβάλλει τις αρετές του δημοκρατικού πολιτεύματος και διατυπώνει ευνοϊκές κρίσεις γι' αυτό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα εί­ναι τα σχετικά με τον ορισμό του πολίτη. β) Αναγνωρίζει ότι η δημοκρατία μπορεί να κατοχυρώσει την ελευθερία και την ισότητα μεταξύ των πολιτών, εφόσον όλοι oι πολίτες μετέχουν στην άσκηση της εξουσίας, οπότε τα δύο άκρα, οι υπερβολικά φτωχοί και οι υπερβολικά πλούσιοι, αλληλοεξουδετερώνονται και δε βλάπτουν το σύνολο. Ένα τέτοιο πολίτευμα πλησιάζει πολύ την «πολιτεία», η ο­ποία ενσαρκώνει την τελειό­τητα. Εννοείται ότι, για να πραγματωθεί το ιδεώδες αυτό, είναι απαραί­τητη η κατάλληλη παιδεία, που  θα διαμορφώσει στους νέους το κατάλληλο δημοκρατικό ήθος, γ) Το πολίτευμα με το οποίο υποκαθιστά τη δημοκρατία, δηλαδή η πολιτεία, είναι και αυτό στην ουσία μια μορφή δημοκρατίας, λιγότερο ακραίας και περισσότερο μετριοπαθούς, στην οποία δεν κυριαρ­χούν πλέον ούτε οι υπερβολικά πλούσιοι ούτε οι υπερβολικά φτωχοί αλ­λά οι μέσοι από οικονομική και ηθική άποψη πολίτες, με αποτέλεσμα την εξουδετέρωση της ροπής προς τα άκρα και την επίτευξη της κοινω­νικής ευστάθειας.(ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)