ΗΘΙΚΑ - ενότητα 4η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

«Σε όλες τις περιστάσεις της ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής»

 

ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΑΠΟΚΤΩΝΤΑΙ Ή «ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΝΤΑΙ» ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

«Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει».
Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί  έναν αναλογικό συλλογισμό (το τροπικό επίρρημα «οὕτω») για να αποδείξει ότι: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων. Με τον συμπερασματικό σύνδεσμο «δὴ» ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμενα, ενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος «καὶ» εισάγει το νέο επιχείρημα

 

Παραδείγματα από τον χώρο των αρετών

«πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι… οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί.»

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας αντιθετικά ζεύγη παρμένα από την καθημερινή ζωή,  αναδεικνύεται η κοινωνική διάσταση της ηθικής αρετής σε μια πολιτικά οργανωμένη κοινωνία.

 Επιλέγοντας δίκαιη και όχι άδικη (στις συναλλαγές), θαρραλέα και όχι δειλή, (στις περιστάσεις που εμπνέουν φόβο) μετριοπαθή και όχι ακόλαστη (στις επιθυμίες ), ήρεμη και όχι οξύθυμη (στις παρορμήσεις) πρακτική στις καθημερινές μας σχέσεις καταφέρνουμε

1) να ρυθμίσουμε τη συμπεριφορά μας και τις σχέσεις μας με τους άλλους,
2) να κατακτήσουμε την αρετή μέσω επαναλαμβανόμενων ενεργειών που γίνονται πλέον έξεις (βλ. σχ. εν. 2).

Για μια ακόμη φορά αποδεικνύεται το πόσο πραγματιστής είναι ο Αριστοτέλης: Προκειμένου να αποδείξει μια φιλοσοφική άποψη, 1) χρησιμοποιεί παραδείγματα από τέσσερις τομείς ενέργειας της κοινωνικής συμβίωσης, 2) συγκρίνει τα αποτελέσματα από την υιοθέτηση του ενός τρόπου σε σύγκριση με τον αντίθετό του, 3) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η υιοθέτηση διαφορετικών πρακτικών οδηγεί και σε ηθικές διαφοροποιήσεις.

 

ΗΘΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ	ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
ΤΟΜΕΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ	ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ
συναλλαγές	δίκαιοι ≠ άδικοι
επίφοβες καταστάσεις	ανδρείοι ≠ δειλοί
επιθυμίες	σώφρονες ≠ ακόλαστοι
παρορμήσεις	πράοι ≠ οργίλοι

ΟΙ ΕΞΕΙΣ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΘΙΣΜΟ

Συμπέρασμα: ως μόνιμες ηθικές ποιότητες οι έξεις αποκτώνται με την επανειλημμένη εκτέλεση πράξεων ομοειδών προς αυτές. Δηλαδή οι έξεις είναι ποιοτικά ομοειδείς με τις πράξεις που συνέβαλαν στην απόκτησή τους.

Ἓξις: αριστοτελική έννοια: Μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που αποκτά ο άνθρωπος με την επανάληψη ενεργειών.  Ἒχω > Ἒχσις >  Ἓξις . Το ίδιο συνέβη και στο σχηματισμό του μέλλοντα: ἒχσω > ἓξω. Η παρουσία δασείας είναι εντελώς κανονική, αφού το θέμα του ρήματος ἒχω είχε δασύ πνεύμα στην αρχή, hέχω. Η δασεία αποβλήθηκε επειδή ακολουθούσε το επίσης δασύ σύμφωνο «χ». Η λέξη ἓξις αρχικά σήμαινε: κατοχή, απόκτηση, ενέργεια για απόκτηση και κατοχή (από την  παραγωγική κατάληξη –ξις που δηλώνει ενέργεια του υποκειμένου). Στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε για να δηλωθεί και η ιδιότητα που απέκτησε και έχει πια κανείς, αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές, ώστε να του έχει γίνει πια συνήθεια (“η έξη τού έγινε πια δεύτερη φύση”). Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἒχω (σχήσω, ἒσχηκα) και την παραγωγική κατάληξη –μα ( αποτέλεσμα ενέργειας του υποκειμένου) γεννήθηκε η λέξη σχῆμα ( η μορφή, η εξωτερική όψη ενός πράγματος). Εκφράσεις «ψεύδεται καθ’ έξιν», «έξις, δευτέρα φύσις»

Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη (π.χ. επιθυμία, οργή, φόβος, χαρά, φιλία, μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη, οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός, αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του. Τα μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης, που συνιστά την «ἕξιν».

 

ΟΙ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΜΑΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΗΘΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ

«Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι· κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις»

 Καθοριστικός είναι ο ρόλος της επανάληψης, που πρέπει να γίνεται με ποιότητα, ώστε να προσδίδει την ανάλογη ποιότητα και στα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Επειδή η ἕξις είναι ουδέτερη έννοια, μπορεί να είναι καλή, αλλά και κακή, η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα. Γι’ αυτό θεωρεί αναγκαίο (δεῖ) ο Αριστοτέλης να φροντίζουμε για την ποιότητα των ενεργειών που οδηγούν στην ἕξιν. Ο φιλόσοφος επανέρχεται στην άποψή του ότι ενάρετες πράξεις λέγονται όχι μόνον αυτές που μοιάζουν με τις πράξεις των ενάρετων ανθρώπων, αλλά αυτές που γίνονται και με τον τρόπο που τις κάνουν οι ενάρετοι άνθρωποι.

 

Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΕΘΙΣΜΟΥ
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία και μάλιστα από την παιδική ηλικία, γιατί τότε συντελείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης. Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του. Επιπλέον, επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο, κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς. Οι παιδαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή.

 

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ (ΨΕΒ)

Αναλογίες
«οὕτω δὴ καὶ»
«ὁμοίως δὲ»

Αντιθέσεις: τονίζουν τους δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς
«οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι»
«φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν»
«οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ»
«οἳ μὲν σώφρονες … οἳ δ’ ἀκόλαστοι»
«οἳ μὲν πρᾶοι … οἳ δ’ ὀργίλοι»
«οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ≠ οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ»

Χιαστό σχήμα
«ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ»

Σχήμα από κοινού
«γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι … οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεθα)»
«οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)»
«οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ (ἀναστρέφεσθαι)»

Σχήμα υπερβατό
«ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει»

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός, στην τελευταία περίοδο του κειμένου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων, προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών:

• σχήμα επιδιόρθωσης: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»
• σχήμα λιτότητας: «οὐ μικρὸν»
• σχήμα άρσης – θέσης: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»
• υπερβολή:«τὸ πᾶν»
• ανιούσα κλιμάκωση: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν»