ΑΛΕΞ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ "ΠΑΤΕΡΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ"

Εισαγωγή
Ο Παπαδιαμάντης επηρεασμένος από τις καθημερινές δοκιμασίες της φτώχιας και των κοινωνικών προβλημάτων που εντοπίζει στην εποχή του, επιλέγει ως σκηνικό του διηγήματος την αθηναϊκή φτωχογειτονιά μέσα στην οποία ζει. Ο Παπαδιαμάντης δεν παρουσιάζει απλά την κοινωνική κατάσταση στις φτωχογειτονιές ως μια έκθεση γεγονότων. Αποκαλύπτει προβλήματα που περνούν απαρατήρητα με στόχο να καταγγείλει και να προβληματίσει τους αναγνώστες του. Ο χώρος αυτός αποτελεί το μικρόκοσμο της κοινωνίας της οποίας ο ίδιος αποτελεί κύτταρο της. Στόχος του είναι να θίξει τα σοβαρά κοινωνικά προβλήματα που δημιουργούνται με τη διάλυση οικογενειών εξαιτίας της απουσίας του πατέρα. Ταυτόχρονα επιδιώκει να δείξει την κοινωνική αναλγησία απέναντι στους δυστυχισμένους και κατατρεγμένους ανθρώπους. Το διήγημα για τους λόγους αυτούς μπορεί να χαρακτηριστεί ως ηθογραφικό – κοινωνικό.

Περιεχόμενο
Ο συγγραφέας – αφηγητής βρίσκεται στον μπακάλη της φτωχογειτονιάς παρακολουθώντας ένα στιγμιότυπο που πρόκειται να αποτελέσει την αφετηρία του διηγήματος. Ένα πεντάχρονο αγόρι ζητιανεύει για λίγο λάδι ομολογώντας με την παιδική αφέλεια το οικογενειακό τους πρόβλημα, την εγκατάλειψη τους από τον πατέρα. Ο μπακάλης, ως γνώστης των οικογενειακών ιστοριών της γειτονιάς, πληροφορεί το συγγραφέα – αφηγητή για το μικρό παιδί που είναι ένα από τα πέντε παιδιά της οικογένειας. Ο πατέρας, ξυλουργός, δεν ήταν καθόλου εργατικός σε αντίθεση με την μητέρα που έκανε ότι μπορούσε για να βοηθήσει την οικογένειά της. Η οικονομική κατάσταση χειροτέρευε και τα προβλήματα απειλούσαν την ίδια την επιβίωση τους. Σ’ αυτή την κατάσταση προστέθηκε και ένα σκάνδαλο που ξέσπασε ανάμεσα στο αντρόγυνο εξαιτίας των συχνών επισκέψεων ενός κουμπάρου. Οι κακιές γλώσσες και η ζήλια του συζύγου ήταν αρκετά για να δημιουργήσουν συγκρούσεις παρά την τίμια στάση που κρατούσε η σύζυγος. Κορύφωση είναι η εγκατάλειψη της οικογένειας από τον πατέρα και ο θάνατος ενός από τα παιδιά τους. Η μητέρα μένει μόνη με τα παιδιά της χωρίς δουλειά και χωρίς πόρους επιβίωσης. Γι’ αυτό άλλωστε το πεντάχρονο αγόρι ζητά ως ελεημοσύνη λίγο λάδι, γιατί δεν έχουν πατέρα στο σπίτι.

Τεχνικές αφήγησης
Τρόπος αφήγησης
Η αφήγηση αρχίζει με την παρουσία του μικρού παιδιού στο μικρό συνοικιακό μπακάλικο να ζητά ελεημοσύνη. Το γεγονός αυτό καθώς και η φράση-κλειδί που χρησιμοποιείται, «δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι», αποτελεί το νήμα από το οποίο θα ξετυλιχθεί η ιστορία. Ο Παπαδιαμάντης θα το πετύχει αυτό με αναδρομή στο παρελθόν παρουσιάζοντας στον αναγνώστη όλα όσα έχουν προηγηθεί. Με τον τρόπο αυτό, η αφήγηση οργανώνεται «in medias res» («στο μέσο των πραγμάτων») δηλαδή αρχίζοντας χρονικά από τη μέση μιας υπόθεσης και όχι από την αρχή. Η τεχνική αυτή βοηθά στη διέγερση του ενδιαφέροντος των αναγνωστών αφού πληροφορούνται για ένα σημαντικό σημείο της ιστορίας και αναμένουν την αποκάλυψη της κατάστασης αυτής.

Είδος αφήγησης
Η αφήγηση αρχίζει σε πρώτο πρόσωπο αφού ο ίδιος ο συγγραφέας εμφανίζεται ως αφηγητής: «Δεν ήτο η πρώτη φορά που το έβλεπα», «έκραξα το παιδίον και του έδωκα μιαν πεντάραν». Μετά από μια αναφορά σε άλλα γεγονότα, ο συγγραφέας συνεχίζει την αφήγησή του αλλά αυτή τη φορά δεν είναι ο ίδιος άμεσα αφηγητής. Παρουσιάζει τα γεγονότα ως ένας δεύτερος αφηγητής ο οποίος μεταφέρει τα γεγονότα όπως τα ακούει από κάποιο άλλο. Στην περίπτωση αυτού του διηγήματος ο δεύτερος αφηγητής είναι ο μπακάλης που παρουσιάζει την ιστορία του μικρού παιδιού στο συγγραφέα-ακροατή. Η τεχνική αυτή της διπλής αφήγησης, δηλαδή της ενσωμάτωσης μιας αφήγησης μέσα σε μια άλλη, ονομάζεται εγκιβωτισμένη αφήγηση

Δομή αφήγησης και αφηγηματικός χρόνος
Το διήγημα ακολουθεί μια κυκλική δομή. Ο Παπαδιαμάντης, τόσο στην αρχή όσο και στο τέλος του διηγήματος, χρησιμοποιεί το ίδιο σκηνικό: το μπακάλικο και το αγόρι να ζητά για να πάρει λάδι χωρίς λεφτά αφού δεν υπάρχει πατέρας στο σπίτι. Το σκηνικό αυτό αποτελεί το παρόν στο χρόνο της αφήγησης. Η σκηνή αυτή χρησιμοποιείται στην αρχή του διηγήματος ως εφαλτήριο για την αφήγηση του μύθου και αφορά την κατάσταση που επικρατεί στην οικογένεια του μικρού παιδιού. Η αφήγηση, σ’ αυτό το σημείο, αφορά το παρελθόν και περιέχει τα γεγονότα που εξιστορούν την εξέλιξη της κατάστασης στο φτωχικό της οικογένειας. Όλα αυτά παίρνουν το ρόλο της αιτιολόγησης της αρχικής σκηνής, δηλαδή πώς οδηγήθηκε το παιδί σ’ αυτή την κατάσταση. Ταυτόχρονα η αφήγηση αυτή οδηγεί τον αναγνώστη και πάλι στην αρχική σκηνή αλλά αυτή τη φορά παρουσιάζεται ως η συνέπεια, το αποτέλεσμα των γεγονότων του παρελθόντος.

Πρόσωπα
Πρωταγωνιστές είναι άνθρωποι δυστυχισμένοι που αντιμετωπίζουν προβλήματα ακόμη και σε επίπεδο επιβίωσης. Ο Παπαδιαμάντης ψυχογραφεί τους πρωταγωνιστές, παρουσιάζοντας τις ενέργειές τους μέσα από ρεαλιστικά στιγμιότυπα τα οποία εξελίσσονται στη φτωχογειτονιά και στα σπίτια που ζουν. Ο συγγραφέας, μέσα από την παρουσίαση της καθημερινής ζωής, καταφέρνει να παρουσιάσει τους διάφορους χαρακτήρες διεισδύοντας στο βάθος της ψυχής τους.

Μητέρα (Γιαννούλα):

Πρόκειται για μια αφοσιωμένη μητέρα και ένα εργατικό άνθρωπο που αγωνίζεται να συντηρήσει την οικογένειά της υπομένοντας τις ταπεινώσεις και τα αρνητικά σχόλια. Παρά τις προσπάθειές της να κρατήσει ισορροπίες στο σπίτι της, καταδικάζεται ερήμην από τη γειτονιά και τον άντρα της. Στο τέλος μένει μόνη να υπομένει τις συμφορές και τις δυσκολίες της καθημερινής επιβίωσης.

Πατέρας:

Από την αρχή παρουσιάζεται αδιάφορος για την οικογένειά του. Είναι τεμπέλης, ανεύθυνος και άσωτος παρά το ρόλο που έχει ως πατέρας. Οι ενέργειές του ταλαιπωρούν την οικογένειά του αλλά ο κοινωνικός περίγυρος δεν κατακρίνει τη συμπεριφορά του. Η εγκατάλειψη της οικογένειάς του αποτελεί είδος τιμωρίας της γυναίκας του αλλά ο ίδιος δεν φαίνεται να προβληματίζεται για τις συνέπειες των αποφάσεών του.

Αυτοβιογραφικά στοιχεία του Παπαδιαμάντη
Ο ίδιος ο συγγραφέας παρουσιάζεται στο διήγημα ως αφηγητής και αυτόπτης μάρτυρας του αρχικού επεισοδίου που εξελίσσεται στην πρώτη σκηνή. Οι καθημερινές του συνήθειες όπως η παρουσία του στο μπακάλικο της γειτονιάς και η περιγραφή της οικονομικής του κατάστασης αποτελούν στοιχεία από τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα.

Πέρα από αυτά τα στοιχεία, στο διήγημα φαίνεται και ο εσωτερικός κόσμος του Παπαδιαμάντη και πιο συγκεκριμένα, η ανθρωπιστική πλευρά του χαρακτήρα του. Αυτό αποτελεί στοιχείο που έχει επηρεαστεί από τη θρησκευτική ηθική και το χριστιανισμό γενικότερα. Η κίνησή του, να βοηθήσει οικονομικά το μικρό παιδί αλλά και η πρόθεσή του να κοινοποιήσει τα κοινωνικά προβλήματα μέσα από ένα διήγημα αποτελούν έμπρακτες αποδείξεις.

Όσον αφορά την επιλογή του μπακάλικου ως σκηνικό για την έναρξη της διήγησης, αυτό δεν είναι άσχετο με τις καθημερινές συνήθειες του συγγραφέα. Για το θέμα αυτό παραθέτουμε απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Βαλέτα: «Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης σύχναζε στο μπακάλικο του Καχριμάνη στην οδό Σαρρή, κοντά στου Ψυρή. Εκεί έτρωγε, εκεί έπινε, εκεί συναντούσε τους φίλους του, και όποτε είχε έμπνευση, αποτραβιόταν στο βάθος κι έγραφε κάποιο διήγημα.»

Ο Παπαδιαμάντης θίγει τα σοβαρά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα της εποχής του μέσα από τη διεκτραγώδηση της κατάστασης μιας οικογένειας. Μέσα από αυτό το σενάριο, θέτει τα φλέγοντα προβλήματα που βιώνουν όσοι ζουν στις υποβαθμισμένες περιοχές της Αθήνας όπως η φτώχια, η στέρηση, ο κατατρεγμός.

Θέματα που θίγονται από το συγγραφέα

Η κοινωνική αδικία στην Αθηναϊκή φτωχογειτονιά συμπληρώνεται με τα οικογενειακά αδιέξοδα, τους τσακωμούς, τη βία και τέλος την εγκατάλειψη, θέματα που παρουσιάζονται μέσα από την καθημερινή ζωή της οικογένειας που πρωταγωνιστεί. Σημαντική θέση στο διήγημα κατέχει η παρουσίαση των συνεπειών αυτών στις αθώες παιδικές ψυχές, θύματα της κατάστασης που επικρατεί.

Παράλληλα θίγονται και άλλα θέματα όπως το θέμα της θέσης της γυναίκας καθώς και το πρόβλημα του αλκοολισμού

Πληροφοριακό υλικό από το βιβλίο του καθηγητή του Υπουργείου Παιδείας και πολιτισμού της Κύπρου