Χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου

Η «μεγάλη χαλκή Αθηνά» ήταν έργο του περίφημου γλύπτη Φειδίου. Αφιερώθηκε στην Αθηνά Πρόμαχο, προστάτιδα της πόλης των Αθηνών. Για την εκτέλεση του έργου οι Αθηναίοι διέθεσαν δεκάτη (1/10) από τα λάφυρα της νίκης στο Μαραθώνα το 490 π.Χ.· ωστόσο, το γλυπτό πρέπει να κατασκευάσθηκε μία γενιά μετά τους Μαραθωνομάχους, πιθανότατα μετά τη νίκη των Αθηναίων στον Ευρυμέδοντα ποταμό (470 ή 467 π.Χ.).

Το άγαλμα πατούσε σε βάση ύψους 2μ. και είχε συνολικό ύψος 9μ. Σήμερα σώζεται μόνο τμήμα της βάσης του και των οικοδομικών επιγραφών του. Η θεά απεικονιζόταν σε ήρεμη και όχι επιθετική στάση. Έφερε δόρυ στο δεξί της χέρι και ασπίδα στο αριστερό· κατά μία άλλη εκδοχή, με το αριστερό της χέρι κρατούσε δόρυ και στήριζε την ασπίδα πλάι της, ενώ στο δεξί της κρατούσε κάτι (Νίκη;). η ασπίδα της θεάς ήταν διακοσμημένη με παράσταση Κενταυρομαχίας που σχεδίασε ο ζωγράφος Παρράσιος και εκτέλεσε ο τορευτής Μύς. Ίσως η Αθηνά Πρόμαχος να αποτέλεσε το πρότυπο για την μεταγενέστερη Αθηνά Παρθένο. Μάλιστα, φαίνεται πως υπήρχε μία μορφή ανταγωνισμού ανάμεσα στα δύο αγάλματα, αν κρίνουμε από τις επίθετες μορφές που προστέθηκαν στην ασπίδα της Προμάχου αργότερα μέσα στον ίδιο αιώνα.

Γεγονός είναι πάντως ότι το άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου προξενούσε μεγάλη εντύπωση στην αρχαιότητα. Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η μαρτυρία του περιηγητή Παυσανία(2ος αι. μ.Χ.), σύμφωνα με τον οποίο η αιχμή του δόρατος (θα πρέπει το δόρυ να είχε μήκος 9-16μ.) και το λοφίο του κράνους της θεάς ήταν ήδη ορατά όταν πλησίαζε κανείς (στον Πειραιά) πλέοντας από το Σούνιο. 

Κατά μία άλλη παράδοση, ο ηγέτης των Βησιγότθων Αλάριχος (370-410 μ.Χ.), τον καιρό που διενεργούσε επιδρομές κατά των ελληνικών κτήσεων του Βυζαντίου, είδε την Αθηνά Πρόμαχο επάνω στην Ακρόπολη να κινείται και από φόβο αποφάσισε να μην εισβάλει στην Αθήνα. Το 465 μ.Χ. το άγαλμα μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και έκτοτε αγνοείται η τύχη του.