Ελευθερία και κατανάλωση

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Η Διαλεκτική της Ελευθερίας ~ Άγγελος Τερζάκης

Αν η ιδέα της ελευθερίας περνάει τέτοια κρίση στην εποχή μας, είναι γιατί δεν θελήσαμε να καταλάβουμε κάτι απλό αλλά και δυσάρεστο ίσως: πως είναι ασκητική έννοια. Η τρυφή και η σπατάλη δεν της πάνε. Σε χρόνια όπου οι εξωτερικοί πειρασμοί ήταν λίγοι, η αξίωση της ελευθερίας μπορούσε εύκολα σχετικώς την αυτεπίγνωση, ν'αντιπατήσει και ν'αντισταθεί στις διαλυτικές επιδράσεις. Δεν γίνεται όμως να είμαι ελεύθερος καταμεσίς σ΄έναν κόσμο που κάνει τη ζωή παρανάλωμα του πιο χοντρού ευδαιμονισμού. Το βάρος τότε μετατοπίζεται από την αξίωση για ελευθερία στην αξίωση για ηδονή, ο καθένας ξεπουλιέται, γίνεται εξάρτημα των δυνάμεων που του τάζουν την τρυφή, την αφθονία. Εξάρτηση όμως και ανεξαρτησία αποτελούν αντίφαση. Ζούμε τη σύγκρουση ελευθερίας και κοινωνίας της αφθονίας ή τουλάχιστον καταναλωτικής.

[...] Δε γίνεται να είμαι εξωτερικά ελεύθερος όταν δεν είμαι κι εσωτερικά ελεύθερος. Η πλάνη του κόσμου μας σ' αυτό συνίσταται. Νομίζει πως την ελευθερία την αγοράζεις. Ένα παράδειγμα: Όλοι συμφωνούμε πως μέσα σε συνθήκες οικονομικού καταναγκασμού δεν νοείται πολιτική ελευθερία, ποιος όμως αναρωτιέται αν οποιαδήποτε αύξηση του εισοδήματος, οποιδήποτε ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου, είναι παράγοντες ελευθερίας; Δημιουργείται η ψευδαίσθηση της ελευθερίας, επειδή ο καθένας μπορεί - με αντίτιμο όμως απροσδιόριστο - ν' αποκτήσει ό,τι του χρειάζεται. Στην ανισοζυγία ωστόσο αντιτίμου - παροχής βρίσκει καταφυγή και τρυπώνει ο δαίμονας του εξανδραποδισμού. 

Όταν, για να σου προκαλέσει την εντύπωση πως ικανοποιείς τις ανάγκες σου, πετυχαίνει να σου δίνει τόσα ώστε να σε διαφθείρει, με την έννοια να αποκτάς όλο και μεγαλύτερες ανάγκες, τόσο σε δένει στον αδυσώπητο μηχανισμό ενός φαύλου κύκλου. Σου έχει προκαλέσει την δίψα της απληστίας αφού πριν πέτυχε να σου τη βαφτίσει «πολιτισμό». 

Όλη η λογική της καταναλωτικής κοινωνίας σ' αυτό έγκειται. Είναι μια κατάσταση πίθου των Δαναϊδων, που πέτυχε να δημιουργήσει ορισμένη ψυχολογία και μετέβαλε την υφήλιο σε αγορά. Άνθρωποι καθώς εμείς, που έχουμε για κυρίαρχο γνώρισμα μας το να είμαστε «πελατεία», ξεγελάμε τον εαυτό μας όταν ισχυριζόμαστε πως γνοιαζόμαστε και για την ελευθερία μας. Αφού πρώτα γίναμε εξαρτήματα, σκύβουμε έπειτα με εμβρίθεια, αξιώσεις μεταφυσικής βαθύνοιας, πάνω στο πρόβλημα της «ελευθερίας». Ούτε που αναρωτιόμαστε αν προσπαθούμε να συμβιβάσουμε έτσι τα ασυμβίβαστα. Μετατοπίζουμε το θέμα στο πολιτικό επίπεδο, σάμπως τα δύο επίπεδα να ήταν άσχετα μεταξύ τους. Σάμπως να γίνοταν ποτέ ο σκλάβος στο ένα, να ήταν αφέντης στο άλλο. 

Δε βλέπουμε λοιπόν πως πρόκειται για το ίδιο και το αυτό σύστημα; Εκείνο που μας αγοράζει με τη μέθοδο της αφθονίας, το κάνει για να μας έχει πελατεία του μόνιμη, πειθήνια, στρατολογημένη αλύτρωτα. Η τεχνολογία, παραγωγικός μηχανισμός του καταναλωτισμού, οπλίζει το χέρι του αφέντη, όχι του δούλου. Τον δούλο τον φορτώνει αδιάκοπα με καινούργια εφόδια ώστε να γίνεται όλο και πιο βαρύτερος, πιο δυσκίνητος, ασήκωτος: δηλαδή όλο και πιο ακίνδυνος για τον αφέντη. Οι καλοαναθρεμμένοι υπήκοοι της Κίρκης ποτέ δεν θα της αμφισβητήσουν την εξουσία της, γιατί δε τους «συμφέρει». Δεν θα γίνουν ποτέ ελεύθεροι. Ευτυχία τους λένε την σκλαβιά τους. 

Διαγράφεται έτσι για τον άνθρωπο ένα μέλλον αινιγματικό. Άλλοτε, για να τον υποδουλώσουν, τον καταπίεζαν, τώρα τον αγοράζουν. Ο εξουσιασμός τελειοποίησε τα μέσα του, τα έκανε ακατανίκητα. Δεν απομονώνει πια, για να τις συντρίψει μια μια, τις κεφαλές τις ανταρσίας, προσεταιρίζεται το πλήθος ολόκληρο των επίδοξων οπαδών της, το κατατάσσει στη δική του παράταξη. Και, για να λειτουργούν και οι ασφαλιστικές δικλείδες, δηλαδή η ναρκωτική ψευδαίσθηση, αφήνει να συζητούν ακαδημαϊκά για μεταφυσική ελευθερία, παράλογο, άγχος, επικοινωνία, αδιέξοδο, για όλα αυτά τα συναισθήματα που έχει ρίξει η αγορά η ευνουχισμενη από τους μακελάρηδες σκέψη του αιώνα. 

[...] Έτσι φτάνουμε στο ανήκουστο δίλημμα, που γίνεται αισθητό σ' όλη την ωμότητα του μόνον όταν διατυπωθεί σχηματικά, στεγνά: Ελευθερία ή πρόοδος; Αφού ο άνθρωπος αλλοτριώνεται από την καλοπέραση όπως αλλοτριώνεται κι απ΄ την πείνα, μια μόνο λύση, θεωρητικά τουλάχιστον, απομένει: Να γίνει νοητό πως η ελευθερία είναι έννοια ασκητική. Να το πάρουμε απόφαση. Για να εξασφαλίσεις τις προϋποθέσεις της ανεξαρτησίας σου, πρέπει να έχεις όσο γίνεται λιγότερες ανάγκες. Πρότυπο δύσκολο, όχι σε όλους προσιτό, που μοιάζει οπισθοδρομικό, αλλά πως αλλιώς θα ξεφύγεις από το οργανικό δουλεμπόριο; Ας προσθέσουμε, για να έχουμε τέλεια επίγνωση της αλήθειας, ότι οι παλιοί ασκητικοί ήταν πολύ λιγότερο αυστηροί και ανυστερόβουλοι. Ο νεοασκητισμός, που τον απαιτεί η αξίωση της ελευθερίας μας, τι τάζει; 

Το αίσθημα της ελευθερίας. Ας προσθέσουμε, αν θέλουμε, και την αξιοπρέπεια, τη βαθύτερη συνδιαλλαγή με το φαινόμενο της ζωής. Πολύ άπιαστα ιδανικά όλα αυτά, το παραδέχομαι, είτε όμως μας αρέσει είτε όχι, σ' αυτό το δίλημμα θα κληθούμε αύριο να απαντήσουμε. Κι από την απάντηση που θα δώσουμε, θα φανεί αν η ιδέα της ελευθερίας ήταν αίτημα γνήσιο ή αυταπάτη. Αλήθεια ή ψευτιά.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Α. Να συμπυκνώσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε 100-120 λέξεις

Β1. « [...] Δε γίνεται να είμαι εξωτερικά ελεύθερος όταν δεν είμαι κι εσωτερικά ελεύθερος.» Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο 100-120 λέξεων, διατηρώντας ως θεματική πρόταση τη ρήση του Τερζάκη, λόγους που περιορίζουν την εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου.

Β2. Σε κάποια σημεία του κειμένου ο δοκιμιογράφος χρησιμοποιεί β΄ ενικό. Τι επιδιώκει να πετύχει;

Β3. «Αφού ο άνθρωπος αλλοτριώνεται από την καλοπέραση όπως αλλοτριώνεται κι απ΄ την πείνα, μια μόνο λύση, θεωρητικά τουλάχιστον, απομένει: Να γίνει νοητό πως η ελευθερία είναι έννοια ασκητική.» Να αναγνωρίσετε το είδος της σύνταξης που υπάρχει στο απόσπασμα και  να τη μετατρέψετε στο αντίθετό της.

Β4. Ποιος είναι ο τρόπος ανάπτυξης της 6^ης παραγράφου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Β5. Να δώσετε συνώνυμες λέξεις για τις υπογραμμισμένες με μαύρα γράμματα λέξεις του κειμένου

Γ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ

Σε ένα άρθρο για την ιστοσελίδα του σχολείου σας να προβληματιστείτε σχετικά με την άποψη ότι το καταναλωτικό όραμα, όταν γίνεται αυτοσκοπός, μπορεί να οδηγήσει από την ανηθικότητα ως το έγκλημα και να παρουσιάσετε προτάσεις σχετικά με το πώς μπορούμε να μεταπηδήσουμε από τη μέγιστη στην άριστη κατανάλωση (500-600 λέξεις)