ΗΘΙΚΑ - ενότητα 8η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 8^η

«Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον»

 

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ  ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

 ΕΙΝΑΙ Η ΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΟΤΗΤΑΣ

Ο όρος επιστήμη στον Αριστοτέλη άλλοτε ισοδυναμεί με τον όρο τέχνη, ενώ άλλοτε χρησιμοποιείται με τη συνηθισμένη και σήμερα σημασία του, αυτή της συστηματοποιημένης γνώσης και σ’ αυτή την περίπτωση:

1) εντάσσεται  από το φιλόσοφο στις διανοητικές αρετές,

2) αντιστοιχεί στο είδος μεσότητας "προς τό πράγμα", δηλαδή την αριθμητική μεσότητα,

3) επιδιώκει να καταγράψει μια γνώση με αντικειμενικό τρόπο.

Σ’ αυτήν  την ενότητα ο όρος επιστήμη ισοδυναμεί με τον όρο τέχνη. Οι επιστήμονες (εν.7) έχουν την ίδια σημασία με του τεχνίτες (εν.8). Ένα έργο τέχνης όταν διακρίνεται από υπερβολή ή έλλειψη δεν αποτελεί τέχνη. Το είδος της μεσότητας που αντιστοιχεί εδώ είναι η μεσότητα "προς ημάς". Η ίδια δηλ. μεσότητα με αυτήν της ηθικής αρετής.

 

1η υποθετική προκείμενη: Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον, το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων.

 Ένα έργο τέχνης είναι επιτυχημένο, όταν έχουν σε αυτό εναρμονιστεί και εξισορροπηθεί οι αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη, στο πάρα πολύ και στο ελάχιστο, με αποτέλεσμα τη μεσότητα, που είναι ταυτόχρονα ποιοτική τελειότητα («τό έργον εύ επιτελεί»). Αν όμως η ιδανική μεσότητα ισοδυναμεί με ποιοτική τελειότητα και αν η καταστροφή της μεσότητας επέρχεται και με τη μερική, έστω, επικράτηση ενός από τα δύο άκρα, είναι προφανές ότι αρκεί και η παραμικρή προσθήκη ενός στοιχείου στο ποιοτικά τέλειο έργο ή η αφαίρεση του από αυτό για να εξαφανιστεί η τελειότητα ολόκληρου του δημιουργήματος. ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ

Ενισχύει πρόσθετα τα λεγόμενά του ο Αριστοτέλης με δεδομένα από τον χώρο της εμπειρίας. Στην καθημερινή πράξη η μεσότητα είναι κύριο μέλημα του αγαθού τεχνίτη, δηλαδή εκείνου που έχει συλλάβει και επιδιώκει το τέλειο έργο. Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα «εἰώθασιν» και «λέγομεν» όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική, αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά

φιλοσοφική παράδοση:
α) στην καθημερινή ζωή τους  «μηδὲν ἄγαν» και «μέτρον ἄριστον»

β) στην τέχνη

γ) στη φιλοσοφία

Η ΑΡΕΤΗ , ΟΠΩΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ, ΕΙΝΑΙ ΑΝΩΤΕΡΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

2η υποθετική προκείμενη: αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη, όπως και η φύση.
Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο «ἐπιστήμη»), φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, αλλά και διαφορές. Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές. Η διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή

η καθεμιά. Έτσι, λοιπόν:
  α) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της,
  β) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και
  γ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές.

  Αξιολογική σειρά: αρετή, φύση, τέχνη.

• η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί κάθε φυσικό ον από τη στιγμή της γέννησής του οδεύει προς την τελείωσή του, ενώ κάθε έργο τέχνης είναι αμετάβλητο και δεν τείνει πουθενά. Εξάλλου η τέχνη μιμείται τη φύση.
• η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη, γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και γιατί μέσω της αρετής ο άνθρωπος  τελειοποιεί με επίμονη και επίπονη προσπάθεια τη δυνατότητα που του δόθηκε από τη φύση

 

Συμπέρασμα και ολοκλήρωση του συλλογισμού (τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική)

Η αρετή είναι μεσότητα δηλαδή καρπός επιμελούς αποφυγής των ακροτητών και στοχαστικής εναρμόνισης των αντιθέσεων, είναι  μια φύση που έχει φτάσει το σκοπό της. Έτσι και η ανθρώπινη ψυχή φτάνει στη τελειότερη μορφή της με την αρετή.

Καλό είναι να επισημανθεί εδώ ότι η χρήση υποθετικού συλλογισμού  που υποδηλώνει μετριοπάθεια, διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού. Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα δείχνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική», η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον, δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο.

 

ΜΟΝΟ Η ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ ΕΠΙΔΙΩΚΕΙ ΤΗ ΜΕΣΟΤΗΤΑ

Ο Αριστοτέλης, αφού διατύπωσε το συμπέρασμά του ότι «η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον», ξεκαθαρίζει ότι δεν αναφέρεται στις διανοητικές αρετές, που είναι προϊόν κυρίως διδασκαλίας, αλλά στην ηθική αρετή (λέγω δέ τήν ἠθικήν)

Η ηθική αρετή έχει σχέση με τα πάθη  και με τις πράξεις. Προφανώς τα πάθη  είναι συναισθήματα και συγκινησιακές καταστάσεις όπως φόβος, χαρά, λύπη κ.λ.π

Στα πάθη και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και μεσότητα. Η ηθική αρετή προκύπτει από τη μεσότητα στα πάθη και στις πράξεις. Η μεσότητα αυτή είναι υποκειμενική και δεν είναι μία. Η αρετή όμως είναι ενιαία ηθική τελειότητα.

Οι  διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητα, γιατί είναι ασυμβίβαστες με τις έννοιες «υπερβολή» και «έλλειψη», όπως λ.χ. η σοφία. Δεν είναι δυνατόν δηλαδή να αποκομίζει κάποιος γνώσεις με μεσότητα, αλλά θα ήταν άριστο να έχει όσο γίνεται περισσότερες γνώσεις. Αυτές ο άνθρωπος ή τις κατέχει ή όχι, π.χ. κάποιος ή είναι σοφός ή δεν είναι. Δεν τίθεται θέμα μεσότητας.

Οι  διανοητικές αρετές αποκτιούνται κυρίως με τη διδασκαλία και γι’ αυτό απαιτούν εμπειρία και χρόνο, ενώ οι ηθικές αποκτιούνται με τον εθισμό και προϋποθέτουν διάθεση και απόφαση του ανθρώπου να ασκηθεί σ’ αυτές.

 

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ  (ΨΕΒ)

Αντιθέσεις
«ἀφελεῖν ≠ προσθεῖναι»
«φθειρούσης ≠ σῳζούσης»
«ἐλλείψεως, ὑπερβολῆς ≠ μεσότητος»
Επανάληψη
«οὔτε – οὔτε»

• μία σημαντική διαφορά στην συντακτική δομή του κειμένου αυτού σε σχέση με τα προηγούμενα είναι, ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η σύνδεση κατά παράταξη, εδώ έχουμε υποταγμένο λόγο, περισσότερο συνειρμικό και επιστημονικό.