ΗΘΙΚΑ - ενότητα 9η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 9^η

«Σημαντικές διευκρινίσεις για το περιεχόμενο της μεσότητας»

 

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΑΘΗ

Στην ενότητα αυτή ο φιλόσοφος ακολουθώντας πάντα επαγωγική πορεία, παρουσιάζει  παραδείγματα συναισθημάτων από την καθημερινότητα και παρατηρεί ότι:

1. υπάρχει σ’ αυτά υπερβολή, έλλειψη, καθώς μπορούμε να τα βιώσουμε είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό

2. κανένα από τα δυο άκρα δεν είναι το ορθό, γιατί έτσι απομακρυνόμαστε από τη μεσότητα

 

σύνοψη των ενοτήτων 6,7,8

Ως τώρα ο Αριστοτέλης είχε μιλήσει για την έννοια της μεσότητας, γενικά. Είχε διακρίνει τα δύο είδη της μεσότητας, τη μεσότητα σε σχέση με τα πράγ­ματα και τη μεσότητα σε σχέση με εμάς. Είχε τονίσει ότι η μεσότητα σε σχέ­ση με εμάς είναι ταυτόχρονα ποιοτική τελειότητα. Είχε επιμείνει ότι η σύν­θεση και το ξεπέρασμα της υπερβολής και της έλλειψης, καθώς και η επί­τευξη της μεσότητας είναι επιδίωξη της αρετής περισσότερο από ό,τι της τέ­χνης. Και είχε υπογραμμίσει ότι η αρετή αναφέρεται στις ενέργειες και στα πάθη του ανθρώπου, επειδή, ακριβώς, επιδέχονται υπερβολή, έλλειψη και μεσότητα. Ωστόσο, ο φιλόσοφος δεν είχε δώσει επί του προκειμένου κάποια περισσότερο συγκεκριμένη διευκρίνιση. Στο σημείο, λοιπόν, αυτό ο Αριστο­τέλης φτάνει κυριολεκτικά στον πυρήνα των αναζητήσεων του, στο κρίσιμο εκείνο σημείο, όπου απερίφραστα πλέον αποκαλύπτει τι ακριβώς είναι, σε τελευταία ανάλυση, και πώς μπορεί να επιτευχθεί η αρετή-μεσότητα. ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ

 

Προϋποθέσεις για την επίτευξη της μεσότητας.

Η καταγραφή των προϋποθέσεων για την επίτευξη της μεσότητας σχετικά με τα πάθη και τις πράξεις έχει προφανώς εμπειρικό χαρακτήρα και δε φιλοδοξεί να είναι εξαντλητική. Περιλαμβάνει όμως τον προσδιορισμό του χρόνου, του τρόπου και της αιτίας, καθώς και την αναφορά στους ανθρώπους και στα πράγματα και βασίζεται στην επισταμένη στάθμιση των εκάστοτε δεδομένων που σχετίζονται με αυτήν. Επομένως, αν η επίτευξη της αρετής-μεσότητας είναι κάτι το εξαιρετικά δύσκολο, ο άνθρωπος έχει τουλάχιστον επίγνωση του τι πρέπει να προσέξει και προς ποια κατεύθυνση οφείλει να στρέψει τις προσπάθειες του, ώστε να φτάσει τελικά σε αυτήν.

α. «ὅτε δεῖ»: η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,
β. «ἐφ’ οἷς (δεῖ)»: τα πράγματα, οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,
γ. «πρὸς οὓς (δεῖ)»: οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,
δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»: ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,
ε. «ὡς δεῖ»: ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα.

«μέσον τε καὶ ἄριστον»

Μεσότητα - δηλαδή ποιοτική τελειότητα - χαρακτηρίζει τις πράξεις μας, όταν είναι προσεκτικά υπολογισμένες, ώστε, ανάλογα με τις περι­στάσεις, να μας εξασφαλίζουν το καλύτερο δυνατόν αποτέλεσμα. Και ενάρετος μπορεί, ακριβώς, να θεωρηθεί όποιος στις πράξεις και στα "παθήματα" του σταθ­μίζει ορθολογικά τα υπάρχοντα δεδομένα. Ο ωφελιμιστικός - με την ευρύτερη σημασία του όρου - χαρακτήρας της ελληνικής και ιδιαίτερα της αριστοτελικής ηθικής βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας. Αν όμως, για να είναι κανείς ευτυχής, πρέπει να γίνει ενάρετος, η αρετή-μεσότητα εκδηλώνεται ως η ηθικά εύστοχη εκείνη συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην επιτυχημένη εκτί­μηση, κάθε φορά, των αντικειμενικών συνθηκών κατά την ώρα της πράξης. ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ

Η αρετή προκύπτει από τη μεσότητα των παθών και των πράξεων. Η μεσότητα αυτή είναι υποκειμενική και δεν είναι μία. Η αρετή όμως  είναι ενιαία ηθική τελειότητα, μεσότητα  ως προς την ουσία της, αλλά ταυτόχρονα και ακρότητα ως προς την έκφρασή της, εφόσον αποτελεί κατάκτηση του άριστου. Αυτό φαίνεται και από το γλωσσικό σημείο: αρετή – άριστος.

 

 Η ΑΡΕΤΗ ΣΥΝΔΕΕΤΑΙ ΞΑΝΑ ΜΕ ΤΑ ΠΑΘΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

Είναι φανερό λοιπόν ότι η αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις, γιατί:

1. εκεί το άτομο αναπτύσσει και ασκεί την ηθική αρετή.

2. η μεσότητα που μας αφορά είναι σε σχέση μ’ εμάς

 Όταν στα πάθη και στις πράξεις έχουμε υπερβολή και έλλειψη, τότε δεν πετυχαίνουμε το ορθό και αυτό κατακρίνεται.

Επομένως, κριτήρια προσδιορισμού της μεσότητας σε σχέση με τα πάθη και τις πράξεις, είναι:

1. η επιτυχημένη έκβασή τους και ο βαθμός εκπλήρωσης του στόχου τους

2. ο κοινωνικός έπαινος ή ψόγος

 

δεῖ, ψέγεται, ἐπαινεῖται: η κοινωνική διάσταση της αρετής. Και τα τρία ρήματα προϋποθέτουν την ύπαρξη του άλλου, του συμπολίτη, της κοινής γνώμης άρα και της κοινωνικής συμβίωσης, όπου οι άνθρωποι έχουν διαμορφώσει τα κριτήρια με τα οποία καθορίζεται τι είναι αυτό που πρέπει (δεῖ). Επομένως η αρετή του αρχαίου Έλληνα είναι πολιτική αρετή και προσδιορίζεται από το πνεύμα της κοινότητας και τους κανόνες της πολιτικής συμβίωσης.

 

η διαφορά του Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα

Η αρετή, για τον Αριστοτέλη, είναι μια ανθρώπινη ιδιότητα, η οποία μπορεί να προσεγγιστεί και να κατακτηθεί από τον καθένα που λειτουργεί με βάση τη λογική, τον ορθό λόγο, και καταβάλλει επίπονη προσπάθεια. Αντίθετα, η πλατωνική αρετή τοποθετείται σ’ έναν κόσμο νοητό και μεταφυσικό, έξω από τον χώρο της πρακτικής ζωής του ανθρώπου.


Η ΑΡΕΤΗ ΕΙΝΑΙ ΜΕΣΟΤΗΤΑ ΑΛΛΑ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΕΠΙΔΙΩΚΕΙ ΤΗ ΜΕΣΟΤΗΤΑ
Συμπερασματικά, ο Αριστοτέλης συσχετίζει την αρετή με τη μεσότητα σύμφωνα με δύο κριτήρια:

α) Με το τι είναι η αρετή  (ένα είδος μεσότητας, σε σχέση με εμάς, «περί πάθη και πράξεις»)

β) Με το τι αυτή επιδιώκει  (τη μεσότητα μεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης)

 

Με τη φράση «στοχαστική γε ούσα τον μέσον» ο φιλόσοφος υποδηλώνει τη διπλή ιδιότητα της αρετής ως έξης και ως ενέργειας. Η αρετή είναι έξη -μόνιμη ποιότητα που πραγματώνει το ηθικά αγαθό και ταυτόχρονα ως πράξη η υπέρβαση των ακροτητών και η επίτευξη της μεσότητας. Προβάλλεται λοιπόν ο δυναμικός χαρακτήρας της αρετής που αφού αποκτηθεί, ενεργοποιείται και έκτοτε παράγει τις ίδιες ενάρετες πράξεις που είχαν προκαλέσει τη γέννησή της.

 

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ  (ΨΕΒ)

Σχήμα λιτότητας
«οὐκ εὖ»: εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη.

Πολυσύνδετα σχήματα

• «οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον»: τονίζει τη διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα, καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης.
•  «τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ»: δίνει έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν, για να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα.
• «ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον»: τονίζει τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις.

Αντιθέσεις
«ἡ μὲν ὑπερβολὴ … ἡ δ’ ἔλλειψις».
Μέσα στην ίδια περίοδο αντιτίθενται επίσης οι ρηματικοί τύποι: «ἁμαρτάνεται ≠ κατορθοῦται», «ψέγεται ≠ ἐπαινεῖται»: τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας.

Πρωθύστερο σχήμα
«ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται»: δίνει έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας.