To νόημα της ποινής και η απονομή της δικαιοσύνης

Είναι αρκετά ασφαλές να ειπωθεί ότι πριν από τον περίφημο ιταλό ποινικολόγο ο νόμος είχε περισσότερο τιμωρητική χροιά παρά έψαχνε να σωφρονίσει τον παραβάτη και να τον επαναφέρει έτσι εντός κοινωνίας. Και ήταν ακριβώς ο σπουδαίος Διαφωτιστής με το έργο του «Περί Εγκλημάτων και Ποινών» (1764) που θα άλλαζε τον τρόπο που λειτουργεί το σύγχρονο δικαστικό σύστημα, θέτοντας τις βάσεις του.

Αφού καταδίκασε τα βασανιστήρια και τη θανατική ποινή, ο Μπεκαρία έθεσε με σαφήνεια το πρόβλημα του άδικου δικονομικού συστήματος καλώντας σε εξορθολογισμό των νόμων. Τι κήρυξε; Ότι η τιμωρία πρέπει να έχει προληπτική και όχι ατιμωτική λειτουργία, ότι η ποινή πρέπει να είναι ανάλογη του διαπραχθέντος αδικήματος, ότι η βεβαιότητα της τιμωρίας (και όχι η αυστηρότητά της) είναι που οδηγεί στην πρόληψη και τέλος ότι για να είναι αποτελεσματική, η τιμωρία οφείλει να είναι άμεση, για να υπάρχει συνειρμός μεταξύ αδικήματος και ποινής στη σκέψη και τη βούληση του δράστη αλλά και των υπολοίπων. Η τιμωρία, έστω και μικρή, πρέπει να είναι βέβαιο ότι θα επιβληθεί.Και βέβαια οι δικαστικές διαδικασίες θα πρέπει να είναι δημόσιες.

Σκοπός της ποινής, γράφει ο Μπεκαρία, δεν είναι η εκδίκηση, αλλά ο σωφρονισμός αυτού που διέπραξε το αδίκημα και ο παραδειγματισμός των άλλων. Άρα ο σκοπός της ποινής είναι η πρόληψη υπό δύο έννοιες: γενική πρόληψη του κακού, δηλαδή να αποτρέψει πολλούς άλλους από το να θελήσουν να αδικήσουν, και ειδική πρόληψη, να αποτρέψει δηλαδή το συγκεκριμένο άτομο από το να διαπράξει ξανά έγκλημα (σωφρονισμός). Το πόνημα του Διαφωτισμού γνώρισε από την πρώτη στιγμή αμέτρητες εκδόσεις και μεταφράσεις, ενώ όταν κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ, τόσο ο Τζον Άνταμς όσο και ο πρόεδρος τότε Τόμας Τζέφερσον το αποκάλεσαν «Δεύτερη Βίβλο»…

Ο Πλάτωνας βέβαια δια στόματος Πρωταγόρα, πολλούς αιώνες νωρίτερα, πιστεύει ότι κανείς δεν επιβάλλει τιμωρίες με σκοπό την τυφλή εκδίκηση απορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης. Η τιμωρία, για τον Πρωταγόρα, έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό. Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί, γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα, η οποία δεν μπορεί να αλλάξει («οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη»). Αντίθετα, αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον («τοῦ μέλλοντος χάριν»). Πιο συγκεκριμένα, ο στόχος της είναι διττός:

·                     ο σωφρονισμός του παραβάτη («ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος»), ώστε να μη διαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα

·                     ο παραδειγματισμός των άλλων («μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα»)

·                     Η άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της, καθώς παρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού  από τον  Cesare Beccaria  στο έργο του «Περί Εγκλημάτων και Ποινών».

·                     Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη, γιατί οι Αθηναίοι συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύματος. Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, κάτι ανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπους.

 Ποιος είναι κατά συνέπεια ο σκοπός της ποινής; Η αποτροπή του ίδιου του ενόχου και όσων θα τον δουν να τιμωρείται από το να επαναλάβουν τις ίδιες παραβάσεις. Ο σκοπός της ποινής είναι αποτρεπτικός και σωφρονιστικός, άρα η ποινή απο­τελεί ένα σπουδαίο παιδαγωγικό μέσο στα χέρια των αρχόντων και των νομοθετών. Το μέσο αυτό α­σκείται στον ίδιο τον ένοχο και στους συμπολίτες του, προκειμένου να συνειδητοποιήσουν τι α­κριβώς απαγορεύεται από τους νόμους της δημοκρατικής πολιτείας, ώστε αυτό να μην επαναληφθεί. Η έγνοια για το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου, η απουσία του πάθους και της στενής αντίληψης για την ανταπό­δοση του κακού και τα ήμερα ήθη που υπολανθάνουν στον παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής κάνουν τις αναλύσεις τον Πρωταγόρα να φαίνο­νται σύγχρονες, αν όχι και πρωτοποριακές. (Κατσιμάνης)