ΔΩΡΑΚΙ(;)..ΓΙΑ ΤΟ ΓΘ2

Τα θέματα παλιότερων πανελλαδικών που μου ζητήσατε για τα αρχαία ελληνικά μπορείτε να τα βρείτε εδώ, όπως επίσης και άλλων μαθημάτων που σας ενδιαφέρουν. Καλή εξάσκηση και καλή χρονιά γεμάτη επιτυχίες για όλους σας!!!

ΗΘΙΚΑ - ενότητα 3η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η

«Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης»

 ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΝΟΜΟΘΕΤΩΝ

«Μαρτυρεῖ δὲ … ἀγαθὴ φαύλης.»

Ο Αριστοτέλης παραθέτει ένα επιπλέον επιχείρημα, που το αντλεί από τον χώρο της πολιτικής καθώς για τον φιλόσοφο υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Άλλωστε, σκοπός ης πολιτικής -με την ευρύτερη έννοια του όρου- είναι να διαπλάσει πολίτες με ηθική ποιότητα. Το επιχείρημα αυτό αφορά στους νομοθέτες, οι οποίοι επιδίδονται στην ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών με τη διαδικασία του εθισμού, που δημιουργεί η τήρηση ή όχι των νόμων.

Σε σχέση με τα όσα ανέφερε ο Αριστοτέλης στην προηγούμενη ενότητα η ουσία του επιχειρήματος αυτού έχει ως εξής: αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες, αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δεν θα μπορούσε να μεταβάλει αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι αυτές δεν αποκτώνται αλλιώς παρά μόνο με τη διαρκή άσκηση και την επανάληψη ηθικών πράξεων.

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΣΤΟΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ»

-η κοινωνία έχει αξιολογική προτεραιότητα σε σχέση με το άτομο

-η οργανωμένη πολιτεία αποτελεί ένα παιδευτικό θεσμό που διαπαιδαγωγεί το άτομο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του

-παιδαγωγός της κοινωνίας είναι ο νομοθέτης που θεσπίζοντας νόμους διαγράφει τα όρια της κοινωνικά αποδεκτής συμπεριφοράς

«καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης»

Ωστόσο, ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν τον στόχο τους και κατορθώνουν να βοηθήσουν τους πολίτες στην άσκηση της αρετής με τον τρόπο που πρέπει, ενώ κάποιοι άλλοι αποτυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες στην αρετή. Γι’ αυτό, άλλωστε, και τα πολιτεύματα διακρίνονται σε «αγαθά» και «φαύλα».

Ειδοποιός διαφορά ενός αγαθού από ένα φαύλο πολίτευμα είναι το ενδιαφέρον που επιδεικνύει ο νομοθέτης για την ηθική διάπλαση των πολιτών, καθώς και η επιτυχία που σημειώνει σ΄αυτό το έργο. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα.

 ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΚΑΙ Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΘΙΣΜΟΥ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΚΤΗΤΗ ΙΔΙΟΤΗΤΑ

«Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται»
Ο Αριστοτέλης προσθέτει νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι η αρετή είναι προϊόν εθισμού και η ποιότητά της εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί. Η άσκηση και ο εθισμός δεν οδηγούν πάντοτε σε σωστά αποτελέσματα. Έτσι για συγκεκριμένους λόγους και με την κατάλληλη άσκηση οι άνθρωποι κατακτούν την αρετή και ακριβώς για τους αντίθετους λόγους και με την ακατάλληλη άσκηση η αρετή εκφυλίζεται. Ο Αριστοτέλης εννοεί μάλλον μια διαδικασία «δόμησης» και «αποδόμησης» της αρετής ενισχύοντας τη θέση του για τον επίκτητο χαρακτήρα της.

 
«ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη· ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες·» Το ίδιο συμβαίνει στην τέχνη

Με τη χρήση αναλογικής απόδειξης συνεχίζει ο Αριστοτέλης, για να δείξει ότι το ίδιο συμβαίνει και στις τεχνικές εργασίες. Χρησιμοποιεί τα παραδείγματα του οικοδόμου και του κιθαριστή γενικεύοντας (οἱ λοιποὶ πάντες), για λόγους μάλλον συντομίας.

Διευκρινίζει με αυτά ότι η απόκτηση μιας δεξιότητας προϋποθέτει την εξάσκηση του ανθρώπου στο περιεχόμενο της δεξιότητας που επιθυμεί να αποκτήσει αλλά όμως  η ποιότητα της εξασκήσεως, που προηγείται, καθορίζει την ποιότητα της αποκτημένης δεξιότητας. Επισημαίνει λοιπόν τη σημασία της καλής («εὖ») και της κακής («κακῶς») άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας. Δεν αρκεί, λοιπόν, απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις. Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες, αλλά και στις ηθικές αρετές. Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι, όχι αν απλώς οικοδομούμε συνεχώς, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο, και καλοί κιθαριστές, όχι αν απλώς παίζουμε συνεχώς κιθάρα, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας. Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιότητας του εθισμού.  Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι, μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμφωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής.

ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟΣ Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΟΡΘΟΥ ΕΘΙΣΜΟΥ

      Η τελευταία φράση της ενότητας, «αν δεν ήταν έτσι, δε θα υπήρχε ανάγκη δασκάλου και όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής», αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο της παιδείας και του δασκάλου από τη νεανική ηλικία. Εφόσον καμιά αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, έγκειται στο δάσκαλο να οδηγήσει  στην αρετή τους νέους μέσω της σωστής άσκησης και του εθισμού. Ο δάσκαλος με τον προσδίδει την ποιοτική διαφοροποίηση στην άσκηση της αρετής με τον τρόπο διδασκαλίας του

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ (ΨΕΒ)

Πολυσύνδετα σχήματα:
«καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται»
«καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ οἱ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί.»
«Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες.»

Αντιθέσεις:
«πολιτεία ἀγαθὴ ≠ πολιτείας φαύλης»
«γίνεται ≠ φθείρεται»
«ἀγαθοὶ ≠ κακοὶ»
«ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται ≠ ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί»
«εὖ ≠ κακῶς»

Σχήμα από κοινού:
«ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς (οἰκοδομεῖν) κακοί (οἰκοδόμοι ἔσονται)»

ΗΘΙΚΑ - ενότητα 2η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

«Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη»

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης απέδειξε ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αλλά είναι αποτέλεσμα εθισμού. Σ’ αυτή θα στηρίξει την ίδια θέση χρησιμοποιώντας ένα νέο επιχείρημα, που εισάγεται με τη λέξη «ἔτι». Το «ἔτι» αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία.

Το νέο αυτό επιχείρημα αποκρυσταλλώνεται στην αντίληψη ότι:

 ο εθισμός μας δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουμε τις προδιαθέσεις σε ενέργειες.

 «δύναμις - ενέργεια» αποσαφήνιση των όρων

Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι κάθε ον αποτελείται από δύο  την ύλη και τη μορφή. Η ύλη περιέχει μέσα της τη μορφή αρχικά «δυνάμει» και, αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις και «ἐνεργείᾳ». Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μάρμαρου, που «δυνάμει» είναι άγαλμα. Αν, όμως, το σμιλέψει ο γλύπτης, θα γίνει άγαλμα «ἐνεργείᾳ».

 Έτσι, λοιπόν, καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόσοφος ορίζει τη «δύναμιν» και την «ἐνέργειαν», τις δύο θεμελιώδεις έννοιες της φιλοσοφίας του, ως εξής:

·         «δύναμις» είναι η απλή ικανότητα για μελλοντική ανάπτυξη μιας δραστηριότητας

·         «ἐνέργεια» είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας, η δραστηριότητα που απαιτείται για να γίνονται πράξη οι δυνατότητες.

Για εκείνον, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύναμιν», αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος, την προσωπική ευθύνη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Ωστόσο πρώτα διαθέτει κανείς μια ικανότητα και μετά την ασκεί και την αξιοποιεί. Στο κείμενο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τὰς ἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική προτεραιότητα - και όχι λογική και οντολογική – έναντι των «ἐνεργειῶν».

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

α. «εγγενείς», αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του

(π.χ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής,
β. «εξ έθους», αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό

(π.χ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται

με το άλογο και με το λογικό μέρος της ψυχής
γ. «εκ μαθήσεως», τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση

(π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής.

«ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται» -το παράδειγμα των αισθήσεων

Ο Αριστοτέλης ξεκινάει το συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως. Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν αλλά η πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός, η επανάληψη μιας ενέργειας. Για να αποδείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων: την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση, αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους. Η δυνατότητα λοιπόν προηγείται της χρήσης.

«τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»- η αρετή και οι τέχνες

Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η επανάληψη μιας ενέργειας, και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Αλλά για να γίνει η αρετή από προαίρεση πράξη, είναι ανάγκη ο άνθρωπος να μάθει κάποιο τρόπο άσκησης.

Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο αναφέρει, «γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα («ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν»). Αυτή η πρωθύστερη διαδικασία που δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο εξηγείται σε άλλο σημείο του έργου του από τον ίδιο το φιλόσοφο ως εξής: προηγείται η εκτέλεση ενάρετων πράξεων, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα την απόκτηση της αρετής που είναι μια έξη. Και αυτή η αρετή, αφού αποκτηθεί, ενεργοποιείται και παράγει τις ίδιες ενάρετες πράξεις που είχαν προκαλέσει τη γέννησή της. (ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)

«ὣσπερ… ἂλλων τεχνῶν»: ( βλ. σχολ. εγχειρ.) Η χρήση της αντωνυμίας ἂλλων δεν πρέπει να οδηγήσει στην παρανόηση ότι  ο Αριστοτέλης ταυτίζει τις αρετές με τις τέχνες. Είναι δυνατόν να δοθούν δυο εξηγήσεις:1) Η λέξη ειπώθηκε στη ρύμη του λόγου για να δηλώσει τη σύνδεση τεχνών- ηθικών επιδόσεων χάρη στον κοινό τρόπο κατάκτησής τους. 2) Ο Αριστοτέλης ίσως είχε την άποψη ότι τέχνες- ηθικές αρετές  έχουν κάποια συγγένεια λόγω του ότι για την απόκτησή τους απαιτείται και παίζει καθοριστικό ρόλο η συμβολή του λόγου έχοντος μέρους της ψυχής. (ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)

Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή, πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο

ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα.

«οὕτω δὴ … ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι»

Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές. Το συμπέρασμα εισάγεται με το «οὕτω δή», και με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας.

 Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ «πρότερον - ὕστερον» ΚΑΙ «πολλάκις»

φύσει (αισθήσεις) πρότερον δυνάμει -> ὕστερον ἐνεργείᾳ ἐξ ἔθους (τέχνες) πρότερον ἐνεργείᾳ -> ὕστερον δυνάμει ἐξ ἔθους (αρετές) πρότερον ἐνεργείᾳ -> ὕστερον δυνάμει

Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος «πολλάκις». Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως, η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η άσκηση και η επανάληψη.

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ (ΨΕΒ)
α. Αντιθέσεις:
«ὅσα μὲν φύσει … ≠ τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν»
«τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ≠ ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν»
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα»
β. Αναλογίες:
«τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν»
«ἂ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν … - οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα …»
γ. Παραδείγματα:
Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ζευγάρια παραδειγμάτων:
όραση – ακοή
οικοδόμοι – κιθαριστές
δ. Σχήμα κατ’ άρση και θέση:
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα»
ε. Πολυσύνδετο σχήμα:
«τὰ μὲν δίκαια …, τὰ δὲ σώφρονα …, τὰ δ’ ἀνδρεῖα …»

Η ΕΝΑΛΛΑΓΗ Α΄ ΚΑΙ Γ΄ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

Η εναλλαγή του α΄ και γ΄ προσώπου, που συναντάμε στις ενότητες 1-5, είναι ένα ακόμη στοιχείο προφορικού λόγου που χαρακτηρίζει το λόγο του Αριστοτέλη και αποδίδει με επιτυχία όλη την αμεσότητα, με την οποία ο αυθόρμητος λόγος «βιάζεται» να παρακολουθήσει τη σκέψη.

Χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο (ἐλάβομεν, ἐχρησάμεθα, ἒσχομεν) , όταν ασχολείται με θέματα καθολικού χαρακτήρα, στα οποία μετέχει και ο ίδιος (θέλει να δείξει ότι ισχύει για τον εαυτό του ό,τι και για τους υπολοίπους).

Όταν αλλάζει πρόσωπο (από το α΄ στο γ΄ πληθυντικό), το κάνει σε θέματα που αφορούν απασχόληση συγκεκριμένων τεχνιτών («γίνονται κιθαρισταί-οἰκοδόμοι  ἒσονται»), γιατί καμιά από τις τέχνες που μνημονεύονται ως παράδειγμα δεν ήταν τέχνη του ίδιου και ούτε επρόκειτο να γίνει.

Στη διαδικασία όμως με την οποία οι άνθρωποι γίνονται δίκαιοι…ξαναγυρίζει συνειδητά αλλά απολύτως αυθόρμητα στο πληθυντικό, εντάσσοντας μέσα και τον εαυτό του («δίκαιοι γινόμεθα… σώφρονες … ἀνδρεῖοι»).

Πώς είναι δυνατόν η κατάκτηση της αρετής να είναι μεταγενέστερη, αφού, για να κάνει κανείς μια ενάρετη πράξη (π.χ. δίκαιη πράξη), πρέπει να είναι ήδη ενάρετος (π.χ. δίκαιος);

 Οι πράξεις που προσδίδουν αρετή και οι πράξεις που απορρέουν από την ενάρετη φύση έχουν μόνο εξωτερικές ομοιότητες. Οι δεύτερες δεν είναι τυχαίες ούτε γίνονται κατόπιν υποδείξεως, αλλά αυτός που τις κάνει, πρέπει:

α. να έχει συνείδηση των πράξεών του,

β. να τις έχει επιλέξει ενσυνείδητα και να έχει δηλώσει με σαφήνεια την προτίμησή του γι’ αυτές,
γ. να έχει κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του.

Οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εν σπέρματι, αλλά τις αποκτούμε με τις πράξεις μας. Υπάρχει διαφορά «ανάμεσα στις πράξεις που προσδίδουν αρετή και σε αυτές που απορρέουν από την αγαθή φύση». Με τις αρετές συνδέονται δύο είδη πράξεων: α) οι πράξεις άσκησης με σκοπό την απόκτηση των αρετών, και αυτό αντιστοιχεί στη δυνάμει κατάσταση και β) οι πράξεις της αρετής, αφού έχει γίνει έξη, μόνιμο γνώρισμα του χαρακτήρα και αυτό αντιστοιχεί στην ενεργείᾳ κατάσταση. Συνεπώς, στην ηθική αρετή και η δύναμις εκδηλώνεται ως ενέργεια, ως πράξη προς απόκτηση της αρετής, ενώ η ενέργεια ως πράξη εφαρμογής της κατακτημένης ήδη αρετής. Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα έμπρακτης ενεργοποίησης του ανθρώπου και κατακτώνται με την άσκησή του σε αυτές. (ΨΕΒ)

ΗΘΙΚΑ - ενότητα 1η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

«Διανοητική και ηθική αρετή. Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;»

 Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ ΣΕ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΕΣ

 Η διάκριση της ψυχής είναι διμερής:

ΑΛΟΓΟ ΜΕΡΟΣ	ΕΛΛΟΓΟ ΜΕΡΟΣ
Κυρίως άλογο--- σχέση με διατροφή και ανάπτυξη του ανθρώπου	Κυρίως έλλογο---διανοητικές αρετές

Ανάμεσα στο Κυρίως άλογο και  Κυρίως έλλογο  υπάρχει το επιθυμητικό που έχει σχέση με τις ηθικές αρετές

                          

Άρα οι αρετές είναι δυο ειδών:

α. Οι διανοητικές αρετές-τα χαρακτηριστικά τους

• Μεταδίδονται και καλλιεργούνται με τη διδασκαλία και είναι αντικείμενο εκπαίδευσης. (Η φράση «τὸ πλεῖον» (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο.)
• Χρειάζεται εμπειρία και χρόνος για να γίνουν κτήμα του διδασκόμενου
• Υπεύθυνος για την κατάκτησή τους είναι ο δάσκαλος

β. Οι ηθικές αρετές- τα χαρακτηριστικά τους

• Μέσο απόκτησής τους είναι η άσκηση και ο εθισμός, η συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθικὴ», με τη λέξη «ἔθος». (έθος>ήθος>ηθική : σχέσεις μεταξύ των λέξεων αποκαλύπτουν τις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων)
• την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος, αφού είναι θέμα συνεχούς άσκησης
• οι ηθικές αρετές δεν ενυπάρχουν στον άνθρωπο από τη φύση
• τα παραδείγματα της πέτρας και της φωτιάς, ως εμπειρικά δεδομένα, αποδεικνύουν ότι οι ιδιότητες που έχει κάθε πράγμα από τη φύση του δεν είναι δυνατό να μεταβληθούν με τη διαδικασία του εθισμού
• οι αρετές είναι κάτι το ενδιάμεσο, τοποθετούνται ανάμεσα στο «φύσει» και στο «παρά φύσιν». Ο άνθρωπος γεννιέται με την προδιάθεση να δεχτεί τις αρετές («πεφυκόσι …ημίν δέξασθαι αύτάς»), αλλά μπορεί να πραγματώσει και να ολοκληρώσει αυτή την προδιάθεση και ταυτόχρονα να «τελειωθεί» ο ίδιος μόνο μέσω του έθους («τελειουμένοις δε διά τοϋ εθους»). ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ

σημείωση: Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να προσδιορίσουμε το περιεχόμενο της λέξης «ἀρετή», για να γίνει περισσότερο κατανοητή. Στην αρχαία ελληνική σήμαινε τη θετική ικανότητα, την υπεροχή, την ανωτερότητα. Έτσι, μιλάμε για την αρετή του πολεμιστή, του ρήτορα, του αλόγου, του ματιού (όλα αυτά θα αναφερθούν από τον Αριστοτέλη σε επόμενες ενότητες). Δεν είχε, επομένως, καθαρά ηθικό περιεχόμενο, όπως σήμερα, γι’ αυτό και στο κείμενο τοποθετείται δίπλα της ο προσδιορισμός «ηθική». ΨΕΒ

     

 Συλλογισμός επαγωγικός

1^η προκείμενη: οι φυσικές ιδιότητες των πραγμάτων-όντων δεν αλλάζουν με καμιάς μορφής επανάληψη

2^η προκείμενη: η ηθική αρετή κατακτάται με τη συνήθεια, την άσκηση, την επανάληψη

Συμπέρασμα: η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας «φύσει» έχουμε όμως όλοι οι άνθρωποι «δυνάμει» τα στοιχεία που μπορούν να την αναδείξουν.

Η θέση του Αριστοτέλη, ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη. Σύμφωνα μ’ αυτή η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δε δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών.

Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, το Θέογνη, τον Πίνδαρο), ενώ χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο «Αντιγόνη» του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του «Ἀγησίλαος» αποδίδει την αρετή του Αγησίλαου στην ευγενική του καταγωγή. ΨΕΒ

Η ηθική αρετή λοιπόν δεν είναι κάτι στατικό και παγιωμένο, ούτε διαμορφώνεται άπαξ,  αλλά επιδέχεται αλλαγές κι ανανέωση του περιεχομένου της, ενεργοποιώντας τη βούληση του ατόμου και εκφράζοντας τις πολλαπλές του δυνατότητες

Τεχνική-αισθητικές παρατηρήσεις

Το αριστοτελικό ύφος είναι λιτό, κυριαρχεί η αντικειμενική επιχειρηματολογία, ο παιδαγωγικός τόνος, η ακριβολογία, ο επιστημονικός  «ξερός λόγος», με ορολογία καθημερινού λόγου. Η καθημερινή ζωή, η εμπειρία, αποτέλεσαν αφορμές και αφετηρία για τη σκέψη του. Χρησιμοποιεί συχνά παραδείγματα (πέτρα – φωτιά) για να ενισχύσει το συλλογισμό του.

 Αντιθέσεις:
«ἡ μὲν διανοητικὴ ≠ ἡ δ’ ἠθική», «ἐξ ἔθους ≠ φύσει»
Πολυσύνδετα σχήματα:
«καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν», «οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν»
Συσσώρευση αρνήσεων:
«οὐδεμία», «οὐθέν», «οὐκ ἂν ἐθισθείη», «οὐδ’ ἂν ἐθίζῃ», «οὐδὲ τὸ πῦρ», «οὐδ’ ἄλλο», «οὐδέν», «οὔτ’ ἄρα …», «οὔτε παρὰ φύσιν»

Αραιή είναι η χρήση επιθέτων, ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά.

Σύγκριση με Πρωταγόρα

Στον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή δεν ανήκει στην αρχική φύση του ανθρώπου, αλλά κατακτάται χάρη στην αξιοποίηση της αιδούς και της δίκης που του προσφέρονται εκ των υστέρων. Στον Αριστοτέλη, η αρετή δεν είναι ούτε φύσει, αλλά ούτε και παρά φύσιν για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος έχει  εκ φύσεως την ικανότητα να τη δεχτεί και να την κατακτήσει με τη συνήθεια. Και στις δυο ενδιάμεσες καταστάσεις ενυπάρχει ένας παιδευτικός δυναμισμός. Η αρετή δεν είναι κάτι το τελεσίδικο και αμετάκλητο , ούτε επιβάλλεται στον άνθρωπο ανεξάρτητα από τη θέλησή του. Πρόκειται για μια ανοιχτή δυνατότητα, που επαφίεται σ΄ αυτόν το αν θα την αξιοποιήσει. Η κατάκτηση της αρετής είναι ένας διαρκής αγώνας που η έκβασή του αποτελεί ευθύνη του ανθρώπου.

Τα παραπάνω σχόλια συντέθηκαν με τη βοήθεια του ψηφιακού εκπαιδευτικού βοηθήματος του Υπουργείου, των βιβλίων του Κ.Κατσιμάνη και Δ.Πασχαλίδη για τον Αριστοτέλη, καθώς και τα βιβλία του Ν.Πεδινού από τις εκδόσεις "Προοίμιο"  και της Φιλιώς Θανασιά από τις εκδόσεις "Γρηγόρη"

Αριστοτέλη "Ηθικά-Νικομάχεια" μεταφράσεις των ενοτήτων 1-10

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΕΣ 1-10

Μετάφραση

ΕΝΟΤΗΤΑ  1η

Αφού λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών, απ΄ τη μια διανοητική και απ΄ την άλλη ηθική, η διανοητική στηρίζει και την προέλευση και την αύξησή της κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία, γι΄ αυτό ακριβώς χρειάζεται εμπειρία και χρόνο, ενώ η ηθική είναι αποτέλεσμα της  συνήθειας απ΄ όπου έχει πάρει και το όνομά της και παρουσιάζει μικρή διαφορά από τον  εθισμό. Απ΄ αυτό είναι φανερό ότι καμιά από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας από τη φύση   γιατί ούτε ένα από αυτά που υπάρχουν εκ φύσεως  δε μπορεί να συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό, όπως για παράδειγμα η πέτρα δε θα συνήθιζε να κινείται προς τα πάνω, αφού απ’ τη φύση της κυλάει προς τα κάτω, ακόμη και αν κάποιος ρίχνοντάς την προς τα πάνω χιλιάδες φορές προσπαθεί να τη συνηθίσει σ΄ αυτό, ούτε η φλόγα προς τα κάτω, ούτε τίποτε άλλο που απ΄ τη φύση του έχει άλλη ορισμένη ιδιότητα θα μπορούσε να συνηθίσει διαφορετικά. Επομένως ούτε σύμφωνα με τη φύση, ούτε αντίθετα με τη φύση γεννιούνται οι αρετές μέσα μας αλλά σε μας που έχουμε απ΄ τη φύση μας την ιδιότητα να τις δεχτούμε και να τις ολοκληρώσουμε με τη συνήθεια.

ΕΝΟΤΗΤΑ  2η

Ακόμα   όσα υπάρχουν σ΄ εμάς  απ΄ τη φύση, πρώτα αποκτούμε τη δυνατότητα για να τα υλοποιήσουμε και έπειτα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες ( αυτό ακριβώς είναι φανερό στην περίπτωση των αισθήσεων  γιατί δεν αποκτήσαμε την αντίστοιχη αίσθηση ούτε επειδή είδαμε πολλές φορές, ούτε επειδή ακούσαμε πολλές φορές αλλά αντίθετα έχοντάς τις κάναμε τη χρήση τους και δεν τις αποκτήσαμε χρησιμοποιώντας τις ) τις αρετές όμως τις αποκτούμε , αφού προηγουμένως τις ασκήσουμε όπως βέβαια συμβαίνει και στις άλλες τέχνες  γιατί αυτά που πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε αυτά τα μαθαίνουμε  κάνοντάς τα, όπως για παράδειγμα κάποιοι γίνονται οικοδόμοι κτίζοντας και κιθαρίστες παίζοντας  κιθάρα. Έτσι λοιπόν κάνοντας δίκαιες πράξεις γινόμαστε δίκαιοι, ενεργώντας συνετά γινόμαστε συνετοί και κάνοντας ανδραγαθήματα γινόμαστε γενναίοι. 

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η

Απόδειξη αποτελεί και αυτό που συμβαίνει στις πόλεις   Οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό και η επιθυμία  βέβαια κάθε νομοθέτη αυτή είναι, ενώ όσοι δεν το κατορθώνουν αποτυγχάνουν, και επομένως ως προς αυτό το σημείο διαφέρει ένα καλό πολίτευμα από ένα λιγότερο καλό. Επιπλέον για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα και αποκτιέται κάθε αρετή και καταστρέφεται και το ίδιο συμβαίνει και στην τέχνη  γιατί απ΄ το παίξιμο της κιθάρας γίνονται και οι καλοί κιθαρίστες και οι κακοί. Κατ΄ αναλογία βέβαια και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι  γιατί απ΄ το καλό κτίσιμο θα προκύψουν καλοί οικοδόμοι ενώ απ΄ το κακό κακοί. Αν βέβαια δεν ήταν έτσι τα πράγματα, καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος αλλά όλοι θα γίνονταν καλοί ή κακοί.

  ΕΝΟΤΗΤΑ 4η

Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές· κάνοντας δηλαδή όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι, επίσης  κάνοντας  όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και αποκτώντας τη συνήθεια να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και σε σχέση με τις επιθυμίες και την οργή· άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται έτσι στις περιστάσεις αυτές  και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Και με δυο λόγια οι έξεις γεννιούνται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις  ενέργειές μας· γιατί οι έξεις είναι αντίστοιχες προς   τις διαφορές αυτών των ενεργειών. Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία να αποκτά κανείς από την πιο μικρή ηλικία αυτές ή εκείνες τις συνήθειες, αλλά έχει πολύ μεγάλη σημασία, ή  μάλλον σημαίνει το παν.

ΕΝΟΤΗΤΑ 5η

Σημάδι αποδεικτικό των έξεων πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. Αυτός δηλαδή που μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό ακριβώς εδώ του προκαλεί ευχαρίστηση είναι άνθρωπος σώφρων, ενώ αυτός που δυσανασχετεί είναι ακόλαστος, και αυτός που υπομένει τις δυσκολίες και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή τουλάχιστον  δεν τον δυσαρεστεί είναι ανδρείος, ενώ αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί είναι δειλός. Γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια, γιατί εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τα ευτελή πράγματα, ενώ εξαιτίας της δυσαρέσκειας απέχουμε από τα όμορφα πράγματα. Γι' αυτό πρέπει, όπως λέει ο Πλάτωνας,  να έχουμε  πάρει από την πιο μικρή ηλικία εκείνη την αγωγή που θα μας κάνει να ευχαριστιόμαστε και να δυσαρεστούμαστε με αυτά που  πρέπει πραγματικά.  Αυτή είναι η σωστή παιδεία.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η

Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνο έτσι, ότι η αρετή είναι "έξη", αλλά και τι λογής "έξη" είναι. Πρέπει λοιπόν να πούμε πως η κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο τέ­λεια κατάστασή του και επιπλέον το βοηθά να εκτελέσει με τον σωστό τρόπο το έργο του· για παράδειγμα. η αρετή του ματιού και το ίδιο το μάτι το κάνει αξιόλογο, αλλά επίσης και το έργο του· γιατί χάρη στην αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Όμοια η αρετή του αλόγου κάνει και το ίδιο το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να κρατήσει τον αναβάτη και να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αν λοιπόν έτσι έχει το πράγμα σε όλες τις περιπτώσεις, τότε και του ανθρώπου η αρετή θα μπορούσε να είναι η "έξη" εξαιτίας της οποίας ο άν­θρωπος γίνεται καλός και εξαιτίας της οποίας θα εκτελέσει καλά το έργο του. Πώς θα γίνει αυτό,… με τον ακόλουθο τρόπο θα γίνει φανερό, αν εξετάσουμε τι λογής είναι η φύση της.

 ΕΝΟΤΗΤΑ 7η

Σε καθετί που παρουσιάζει συνοχή και μπορεί να διαιρεθεί είναι δυνατό να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο ή μικρότερο απ’ το άλλο, ένα κομμάτι ίσο με το άλλο και μάλιστα ή σε σχέση με το ίδιο το πράγμα ή σε σχέση μ’ εμάς. Θεωρώ όμως μέσο ενός πράγματος αυτό που απέχει εξίσου από καθεμιά απ’ τις άκρες, το οποίο είναι ένα και το ίδιο για όλους, ενώ σε σχέση μ’ εμάς  αυτό που δεν είναι ούτε περισσότερο, ούτε λιγότερο αυτό όμως δεν είναι ένα, ούτε ίδιο για όλους.  Για παράδειγμα αν τα δέκα είναι πολλά ενώ τα δύο λίγα, το έξι βρίσκεται στη μέση ως προς καθαυτό το πράγμα, γιατί υπερέχει και υπολείπεται εξίσου. Σύμφωνα λοιπόν με τη διδασκαλία της αριθμητικής αυτό είναι το μέσο. Σε σχέση μ’ εμάς όμως δε θεωρείται κατ’ αυτό τον τρόπο. Γιατί αν για κάποιον δέκα μνες είναι πολλές για να τις φάει ενώ δύο λίγες, ο προπονητής δε θα ορίσει έξι μνες, γιατί ίσως αυτή [η ποσότητα] είναι πολλή ή λίγη σε σχέση μ’ αυτόν που θα τη λάβει. Για το Μίλωνα θα είναι λίγη, ενώ γι’ αυτόν που μόλις ξεκίνησε τη γυμναστική πολλή. Όμοια για το δρόμο και την πάλη. Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιζητά το μέσο όρο και αυτό προτιμά, όχι το από καθαρά ποσοτική άποψη μέσο αλλά αυτό που καθορίζεται σε σχέση μ’ εμάς.

ΕΝΟΤΗΤΑ 8η

Αν λοιπόν κάθε επιστήμη εκπληρώνει τόσο σωστά το έργο της, αποβλέποντας προς το μέσο όρο και κατευθύνοντας προς αυτό το σημείο τις ενέργειές της [γι’ αυτό συνηθίζουν να προσθέτουν στο τέλος ότι δεν είναι δυνατό ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να προσθέσουμε κάτι στα τέλεια έργα, επειδή η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν το καλό, ενώ το μέτρο το διαφυλάσσει και οι καλοί τεχνίτες , όπως λέμε, εργάζονται αποβλέποντας προς αυτό] η αρετή όμως που είναι ακριβέστερη και καλύτερη από κάθε τέχνη , όπως ακριβώς και η φύση , θα μπορούσε να έχει ως στόχο της το μέτρο. Εννοώ λοιπόν την ηθική αρετή γιατί αυτή η ίδια αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις , και σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέτρο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 9η

Για παράδειγμα είναι δυνατό και να φοβάται κανείς και να έχει θάρρος και να επιθυμεί και να οργίζεται και να ευσπλαχνίζεται και γενικά να ευχαριστιέται και να λυπάται και περισσότερο και λιγότερο και στις δύο περιπτώσεις όμως όχι καλά.      Αλλά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με ποια πράγματα και με ποιους ανθρώπους και για ποιο λόγο και με ποιο τρόπο πρέπει και το μέτρο και το καλύτερο , αυτό ακριβώς είναι έργο της αρετής. Όμοια λοιπόν και σχετικά με τις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσο. Η αρετή όμως αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις , στις οποίες η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται , το ίδιο και η έλλειψη , ενώ το μέσο επαινείται και είναι ορθό και τα δυο αυτά σχετίζονται με την αρετή. Άρα η αρετή αποτελεί μια μεσότητα , ακριβώς , επειδή έχει ως στόχο της το μέσο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 10η

Ακόμη το να κάνει κάποιος λάθος μπορεί να συμβεί με πολλούς τρόπους [γιατί το κακό είναι γνώρισμα του απείρου , όπως είκαζαν οι  Πυθαγόρειοι , ενώ το καλό γνώρισμα του πεπερασμένου] ενώ το να κάνει το σωστό μπορεί να συμβεί μόνο μ’ έναν τρόπο [γι’ αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο, εύκολο δηλ. είναι το να μην πετύχεις το στόχο σου ενώ δύσκολο να τον πετύχεις] και γι’ αυτούς τους λόγους λοιπόν η υπερβολή και η έλλειψη είναι γνωρίσματα της κακίας ενώ το μέτρο της αρετής. 

Καλοί μπορούμε να γίνουμε μ’ ένα μόνο τρόπο κακοί όμως με πολλούς τρόπους.

Επομένως η αρετή είναι συνήθεια που επιλέγεται απ’ το άτομο , που βρίσκεται σε μια μέση κατάσταση σε σχέση μ’ εμάς , η οποία καθορίζεται με τη λογική και με όποιο τυχόν τρόπο καθορίσει ο συνετός άνθρωπος. Μια μέση κατάσταση δυο κακιών , που η μια βρίσκεται απ’ την πλευρά της υπερβολής και η άλλη της έλλειψης και ακόμη στα συναισθήματα και στις πράξεις ισχύει το να υπολείπονται άλλες κακίες και άλλες να ξεπερνούν αυτό που πρέπει , ενώ η αρετή βρίσκει και επιλέγει το μέσο όρο.

Kαρυωτάκης "Είμαστε κάτι..."

ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ « Είμαστε κάτι…»

Μια σύντομη προσέγγιση του ποιήματος…

Εισαγωγή

Ο  Καρυωτάκης ανήκει σε μια γενιά που ζει τις πολιτικές ανακατατάξεις των πρώτων δεκαετιών του 20^ου αιώνα, τις αλλεπάλληλες πολεμικές συρράξεις, το διαβρωτικό κλίμα της εποχής και δυσανασχετεί με το γενικότερο ηθικό ξεπεσμό.

--Τα ιστορικά-πολιτικά γεγονότα (Βαλκανικοί πόλεμοι,  α΄ Παγκόσμιος πόλεμος)

--Η αδυναμία της ηγεσίας να αντεπεξέλθει σ΄ αυτά (Μεγάλη Ιδέα, Καταστροφή της Σμύρνης

-Η διάψευση προσδοκιών

Μεταδίδουν ένα κλίμα απαισιοδοξίας και απογοήτευσης και οι ποιητές εκφράζουν:

--ένα αίσθημα ανασφάλειας απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα

--δυσπιστία απέναντι στην κοινωνία και στην ικανότητά της να διαμορφώσει ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον.

Έτσι, στο σονέτο του ο Καρυωτάκης, επιχειρεί με μια σειρά εικόνων να αποδώσει την αίσθηση διάλυσης που χαρακτηρίζει τον ίδιο, αλλά και συνολικότερα τη γενιά του.

1η στροφή

 Ο Καρυωτάκης παρουσιάζει τους ανθρώπους της γενιάς του «είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες» --αδυναμία τους να λειτουργήσουν αρμονικά στο εχθρικό περιβάλλον της εποχής τους. Κιθάρες, που όταν τις διαπερνά ο άνεμος, αντί να παράγουν μελωδικούς ήχους, δημιουργούν παράφωνους ήχους και στίχους, αφού οι χορδές τους κρέμονται σαν καδένες. Η παραφωνία που προκύπτει από τις διαλυμένες αυτές κιθάρες, βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με την εσωτερική διάθεση του ποιητή και των ομοτέχνων του. Η εικόνα με τις διαλυμένες κιθάρες -- αίσθημα διάλυσης και φθοράς, αδυναμία έκφρασης,  ποιητική δυστοκία.

2η στροφή

Στα πλαίσια της δεύτερης στροφής ο ποιητής δίνει μια ακόμη εικόνα «Είμαστε κάτι απίστευτες αντένες (κεραίες)» --αποδέκτες των μηνυμάτων του καιρού τους ευαισθησία, σύλληψη των πιο λεπτών αισθημάτων

Οι απίστευτες αυτές αντένες, «υψώνονται σα δάχτυλα στο χάος και στην κορυφή τους αντηχεί το άπειρο» -- συνειδήσεις που επαγρυπνούν, που συλλαμβάνουν τα μηνύματα του σύμπαντος αλλά ταυτόχρονα βιώνουν τη μοναξιά τους και ίσως ξεπερνούν τις ψυχικές αντοχές τους.

Η κατάληξη  «μα γρήγορα θα πέσουνε σπασμένες» --καταρρίπτει την εικόνα νίκης και θριάμβου σχεδόν που διαμορφώθηκε στον προηγούμενο στίχο, καθώς οι ποιητές αδυνατούν να διαχειριστούν όλον αυτόν το συναισθηματικό κυκεώνα που τους κατακλύζει και συντρίβονται. Η απελπισία των ανθρώπων, η απαισιοδοξία τους απέναντι στις δυσκολίες που καλούνται να αντιμετωπίσουν, η απουσία οποιασδήποτε ελπίδας για το μέλλον, αντηχούν και πολλαπλασιάζονται στην ψυχή των ποιητών.

3η στροφή

Οι ποιητές παρουσιάζονται «ως διάχυτες αισθήσεις, που δεν έχουν καμία ελπίδα να συγκεντρωθούν» --περνάμε σε μια πιο αφηρημένη σύλληψη, που έρχεται να αποδώσει τον κατακερματισμό και τη διάλυση της υπόστασης των ποιητών. Η ποιητική φύση είναι ανοιχτή στον κόσμο αλλά η ευαισθησία στην επεξεργασία της οδηγεί ως την ευερεθιστότητα -«στα νεύρα μας μπερδεύεται όλη η φύσις»- και στην εσωτερική αποδιοργάνωση και την ψυχική σύγχυση

4η στροφή

Αποτέλεσμα όλη αυτής της σύγχυσης και της διάλυσης-- Η θύμηση του παρελθόντος  προκαλεί τέτοιας έντασης στο σώμα αλλά και στο μυαλό. «Μας διώχνουνε τα πράγματα» --  η πραγματικότητα, που πληγώνει τους ποιητές με τη σκληρότητά της και οδηγεί σε αδιέξοδο.

Για τον Καρυωτάκη είναι σαφές πλέον πως η εξωτερική παρακμή έχει καθρεφτιστεί στον εσωτερικό τους κόσμο, στερώντας τους τη δυνατότητα να επανέλθουν στην κατάσταση πνευματικής και ψυχικής συγκρότησης, που χαρακτήριζε τους δημιουργούς των περασμένων εποχών. Η Ποίηση, η δημιουργία, η τέχνη, είναι απρόσιτες και ανέφικτες κάτω από τέτοιες προϋποθέσεις. Άρα η λύτρωση που θα μπορούσε να προσφέρει η ποίηση δεν έρχεται, γι΄αυτό και αυτή δε λειτουργεί ως φάρμακο στη δύστυχη πραγματικότητα, ως «νάρκης του άλγους δοκιμή» κατά τον Καβάφη.

ειρωνική διάθεση του ποιητή--συνθέτει ένα άρτιο σονέτο, με βάση τους κανόνες της παραδοσιακής ποίησης  ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του, η πικρία όμως και η αποσύνθεση του περιεχομένου του  σε συνδυασμό με την ηθελημένη διάλυση του στίχου (διασκελισμοί)  αντικατοπτρίζουν το τραγικό αδιέξοδο

χρήση συμβόλων --αποδίδεται η συναισθηματική κατάσταση των ποιητών και τον τρόπο που οι ίδιοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους, αλλά και την ποιητική τους παραγωγή, καθώς επίσης και το διαλυμένο κόσμο όπου ζουν