ΗΘΙΚΑ - ενότητα 2η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

«Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη»

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης απέδειξε ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αλλά είναι αποτέλεσμα εθισμού. Σ’ αυτή θα στηρίξει την ίδια θέση χρησιμοποιώντας ένα νέο επιχείρημα, που εισάγεται με τη λέξη «ἔτι». Το «ἔτι» αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία.

Το νέο αυτό επιχείρημα αποκρυσταλλώνεται στην αντίληψη ότι:

 ο εθισμός μας δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουμε τις προδιαθέσεις σε ενέργειες.

 «δύναμις - ενέργεια» αποσαφήνιση των όρων

Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι κάθε ον αποτελείται από δύο  την ύλη και τη μορφή. Η ύλη περιέχει μέσα της τη μορφή αρχικά «δυνάμει» και, αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις και «ἐνεργείᾳ». Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μάρμαρου, που «δυνάμει» είναι άγαλμα. Αν, όμως, το σμιλέψει ο γλύπτης, θα γίνει άγαλμα «ἐνεργείᾳ».

 Έτσι, λοιπόν, καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόσοφος ορίζει τη «δύναμιν» και την «ἐνέργειαν», τις δύο θεμελιώδεις έννοιες της φιλοσοφίας του, ως εξής:

·         «δύναμις» είναι η απλή ικανότητα για μελλοντική ανάπτυξη μιας δραστηριότητας

·         «ἐνέργεια» είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας, η δραστηριότητα που απαιτείται για να γίνονται πράξη οι δυνατότητες.

Για εκείνον, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύναμιν», αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος, την προσωπική ευθύνη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Ωστόσο πρώτα διαθέτει κανείς μια ικανότητα και μετά την ασκεί και την αξιοποιεί. Στο κείμενο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τὰς ἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική προτεραιότητα - και όχι λογική και οντολογική – έναντι των «ἐνεργειῶν».

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

α. «εγγενείς», αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του

(π.χ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής,
β. «εξ έθους», αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό

(π.χ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται

με το άλογο και με το λογικό μέρος της ψυχής
γ. «εκ μαθήσεως», τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση

(π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής.

«ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται» -το παράδειγμα των αισθήσεων

Ο Αριστοτέλης ξεκινάει το συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως. Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν αλλά η πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός, η επανάληψη μιας ενέργειας. Για να αποδείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων: την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση, αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους. Η δυνατότητα λοιπόν προηγείται της χρήσης.

«τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»- η αρετή και οι τέχνες

Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η επανάληψη μιας ενέργειας, και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Αλλά για να γίνει η αρετή από προαίρεση πράξη, είναι ανάγκη ο άνθρωπος να μάθει κάποιο τρόπο άσκησης.

Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο αναφέρει, «γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα («ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν»). Αυτή η πρωθύστερη διαδικασία που δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο εξηγείται σε άλλο σημείο του έργου του από τον ίδιο το φιλόσοφο ως εξής: προηγείται η εκτέλεση ενάρετων πράξεων, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα την απόκτηση της αρετής που είναι μια έξη. Και αυτή η αρετή, αφού αποκτηθεί, ενεργοποιείται και παράγει τις ίδιες ενάρετες πράξεις που είχαν προκαλέσει τη γέννησή της. (ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)

«ὣσπερ… ἂλλων τεχνῶν»: ( βλ. σχολ. εγχειρ.) Η χρήση της αντωνυμίας ἂλλων δεν πρέπει να οδηγήσει στην παρανόηση ότι  ο Αριστοτέλης ταυτίζει τις αρετές με τις τέχνες. Είναι δυνατόν να δοθούν δυο εξηγήσεις:1) Η λέξη ειπώθηκε στη ρύμη του λόγου για να δηλώσει τη σύνδεση τεχνών- ηθικών επιδόσεων χάρη στον κοινό τρόπο κατάκτησής τους. 2) Ο Αριστοτέλης ίσως είχε την άποψη ότι τέχνες- ηθικές αρετές  έχουν κάποια συγγένεια λόγω του ότι για την απόκτησή τους απαιτείται και παίζει καθοριστικό ρόλο η συμβολή του λόγου έχοντος μέρους της ψυχής. (ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)

Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή, πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο

ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα.

«οὕτω δὴ … ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι»

Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές. Το συμπέρασμα εισάγεται με το «οὕτω δή», και με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας.

 Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ «πρότερον - ὕστερον» ΚΑΙ «πολλάκις»

φύσει (αισθήσεις) πρότερον δυνάμει -> ὕστερον ἐνεργείᾳ ἐξ ἔθους (τέχνες) πρότερον ἐνεργείᾳ -> ὕστερον δυνάμει ἐξ ἔθους (αρετές) πρότερον ἐνεργείᾳ -> ὕστερον δυνάμει

Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος «πολλάκις». Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως, η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η άσκηση και η επανάληψη.

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ (ΨΕΒ)
α. Αντιθέσεις:
«ὅσα μὲν φύσει … ≠ τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν»
«τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ≠ ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν»
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα»
β. Αναλογίες:
«τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν»
«ἂ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν … - οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα …»
γ. Παραδείγματα:
Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ζευγάρια παραδειγμάτων:
όραση – ακοή
οικοδόμοι – κιθαριστές
δ. Σχήμα κατ’ άρση και θέση:
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα»
ε. Πολυσύνδετο σχήμα:
«τὰ μὲν δίκαια …, τὰ δὲ σώφρονα …, τὰ δ’ ἀνδρεῖα …»

Η ΕΝΑΛΛΑΓΗ Α΄ ΚΑΙ Γ΄ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

Η εναλλαγή του α΄ και γ΄ προσώπου, που συναντάμε στις ενότητες 1-5, είναι ένα ακόμη στοιχείο προφορικού λόγου που χαρακτηρίζει το λόγο του Αριστοτέλη και αποδίδει με επιτυχία όλη την αμεσότητα, με την οποία ο αυθόρμητος λόγος «βιάζεται» να παρακολουθήσει τη σκέψη.

Χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο (ἐλάβομεν, ἐχρησάμεθα, ἒσχομεν) , όταν ασχολείται με θέματα καθολικού χαρακτήρα, στα οποία μετέχει και ο ίδιος (θέλει να δείξει ότι ισχύει για τον εαυτό του ό,τι και για τους υπολοίπους).

Όταν αλλάζει πρόσωπο (από το α΄ στο γ΄ πληθυντικό), το κάνει σε θέματα που αφορούν απασχόληση συγκεκριμένων τεχνιτών («γίνονται κιθαρισταί-οἰκοδόμοι  ἒσονται»), γιατί καμιά από τις τέχνες που μνημονεύονται ως παράδειγμα δεν ήταν τέχνη του ίδιου και ούτε επρόκειτο να γίνει.

Στη διαδικασία όμως με την οποία οι άνθρωποι γίνονται δίκαιοι…ξαναγυρίζει συνειδητά αλλά απολύτως αυθόρμητα στο πληθυντικό, εντάσσοντας μέσα και τον εαυτό του («δίκαιοι γινόμεθα… σώφρονες … ἀνδρεῖοι»).

Πώς είναι δυνατόν η κατάκτηση της αρετής να είναι μεταγενέστερη, αφού, για να κάνει κανείς μια ενάρετη πράξη (π.χ. δίκαιη πράξη), πρέπει να είναι ήδη ενάρετος (π.χ. δίκαιος);

 Οι πράξεις που προσδίδουν αρετή και οι πράξεις που απορρέουν από την ενάρετη φύση έχουν μόνο εξωτερικές ομοιότητες. Οι δεύτερες δεν είναι τυχαίες ούτε γίνονται κατόπιν υποδείξεως, αλλά αυτός που τις κάνει, πρέπει:

α. να έχει συνείδηση των πράξεών του,

β. να τις έχει επιλέξει ενσυνείδητα και να έχει δηλώσει με σαφήνεια την προτίμησή του γι’ αυτές,
γ. να έχει κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του.

Οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εν σπέρματι, αλλά τις αποκτούμε με τις πράξεις μας. Υπάρχει διαφορά «ανάμεσα στις πράξεις που προσδίδουν αρετή και σε αυτές που απορρέουν από την αγαθή φύση». Με τις αρετές συνδέονται δύο είδη πράξεων: α) οι πράξεις άσκησης με σκοπό την απόκτηση των αρετών, και αυτό αντιστοιχεί στη δυνάμει κατάσταση και β) οι πράξεις της αρετής, αφού έχει γίνει έξη, μόνιμο γνώρισμα του χαρακτήρα και αυτό αντιστοιχεί στην ενεργείᾳ κατάσταση. Συνεπώς, στην ηθική αρετή και η δύναμις εκδηλώνεται ως ενέργεια, ως πράξη προς απόκτηση της αρετής, ενώ η ενέργεια ως πράξη εφαρμογής της κατακτημένης ήδη αρετής. Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα έμπρακτης ενεργοποίησης του ανθρώπου και κατακτώνται με την άσκησή του σε αυτές. (ΨΕΒ)