Πλάτωνος "Πολιτεία" - σχόλια στη 13η ενότητα

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΕΝΟΤΗΤΑ 13^η

«η αλληγορία του σπηλαίου-

ο ηθικός εξαναγκασμός  των φιλοσόφων»

Α. Η θέση του Γλαύκωνα

«Ἔπειτ’, ἔφη … ἄμεινον;»

Ο Γλαύκωνας θεωρεί ότι είναι άδικο για τους φιλοσόφους να εξαναγκαστούν να ασκήσουν την εξουσία στην πόλη, ενώ δεν το επιθυμούν. Με ποιο ηθικό δικαίωμα μπορεί κανείς να απομακρύνει κάποιον από έναν καλύτε­ρο τρόπο ζωής, για να του επιβάλει έναν χειρότερο;

Ο Γλαύκων, λοιπόν, δηλώνει την αντίθεσή του στο να θέσουν φιλόσοφοι την κοινωνική συνείδηση πάνω από την ατομική, βλέπει το δίκαιο από τη σκοπιά του ατομικού συμφέροντος και αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως άτομα και όχι ως πολίτες. Άλλωστε, κατά τον Γλαύκωνα, όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου η δικαιοσύνη είναι μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς για την αυτοπροστασία τους

Β. Ο Σωκράτης ανασκευάζει τη θέση του Γλαύκωνα

«Ἐπελάθου πάλιν, ὦ φίλε»

Ο Γλαύκων σε προηγούμενο σημείο του λόγου είχε δεχτεί ότι η ίδρυση της πόλης δεν α­ποσκοπεί στην υπέρμετρη ευδαιμονία μιας κοινωνικής ομάδας αλλά στην προκοπή του συνόλου των πολιτών.

 «ὅτι νόμῳ … ἐγγενέσθαι»

Ο Σωκράτης αντικρούει την άποψη του Γλαύκωνα και υποστηρίζει ότι ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων δεν είναι άδικος, καθώς θα συμβάλλει με τη βοήθεια του νόμου στην ευδαιμονία όλων των πολιτών και όχι μόνο μιας κοινωνικής ομάδας. Βλέπει, λοιπόν, το δίκαιο από τη σκοπιά του συλλογικού συμφέροντος. Ο αληθινός ηγέτης τείνει από τη φύση του στην εξυπηρέτηση όχι του δικού του συμφέροντος αλλά του συμφέροντος των αρχομένων.

Και ο Θουκυδίδης δια στόματος Περικλή αναφέρει ότι μια πόλη μπορεί να ωφελήσει τους πολίτες της μό­νο όταν ακμάζει ως σύνολο και όχι όταν ως σύνολο καταρρέει, ενώ οι πολίτες της ως άτομα ευημερούν. Και αυτό, γιατί ο πολίτης που ευδοκι­μεί είναι βέβαιο πως θα χάσει τα πάντα όταν η πόλη του καταστραφεί. Αντίθετα, ο πολίτης ο οποίος αναξιοπαθεί σε μια πόλη κραταιά και ευ­τυχισμένη είναι βέβαιο πως αργά ή γρήγορα θα βελτιώσει την κατάστα­σή του, γιατί η προκοπή του συνόλου θα τον επηρεάσει ευεργετικά ως άτομο (Θουκ., II, 60,)

Τα όπλα και οι μέθοδοι του νόμου για την επίτευξη της ευδαιμονίας του συνόλου
Στην ιδεώδη πολιτεία λοιπόν, η ευδαιμονία όλων των πολιτών επιτυγχάνεται με το Νόμο και οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί για να το πετύχει είναι:

α. «συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ»

 Σκοπός του νόμου είναι να εξασφαλίσει την ευδαιμονία του συνόλου και δεν πρέπει να  μεροληπτεί υπέρ μιας τάξης, γιατί ο νόμος λειτουργεί ως συνδετικός δεσμός μεταξύ των πολιτών. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει αρμονία («συναρμόττων»), που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία της ιδανικής Πολιτείας. Η αρμονία στις σχέσεις πολίτη και νόμου και μεταξύ των πολιτών επιτυγχάνεται με:

1)Την υποταγή του κατώτερου (τάξη των δημιουργών) στον ανώτερο (φύλακες, άρχοντες-βασιλείς),

 2) Την οριοθέτηση αυστηρού βίου για τους πολίτες των δύο ανώτερων κοινωνικά τάξεων.

 Αν επιτευχθεί αυτή η αρμονία, θα οδηγηθούν οι πολίτες στη δικαιοσύνη, στην ομαλή συμβίωση μέσα στην πόλη και κατ’ επέκταση στην ευδαιμονία. Αν όμως ο πολίτης είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίσης δεν είναι σε θέση να οριοθετήσει τον τομέα της δραστηριότητος του, τότε τουλάχιστον θα πρέπει να συμμορφώνεται προς τις υποδείξεις του εμπειρότερου, του σοφότερου του σωφρονέστερου (βλέπε εισαγωγή)

Έτσι, ο νόμος, χρησιμοποιεί την πειθώ και τη βία

Με την πειθώ, με τη χρήση δηλαδή λογικών επιχειρημάτων και με την παιδεία πρέπει οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν τον κοινωνικό τους ρόλο, να παραμερίσουν το προσωπικό τους συμφέρον και να προσφέρουν αλληλοβοηθούμενοι ό,τι είναι δυνατόν στην πολιτεία.

Η μέθοδος αυτή απευθύνεται κυρίως στους πεπαιδευμένους πολίτες

 Όμως κάποιοι πολίτες, δεν πείθονται με το λόγο. Σ’ αυτούς επιβάλλεται η βία. Πρόκειται για τον καταναγκασμό που ορίζεται από το νόμο και δεν επιβάλλεται τυραννικά, αυταρχικά. Η βία εφαρμόζεται τόσο στον «ἄπειρον παιδείας ὄχλον» όσο και στους άρχοντες, όταν η πειθώ είναι αναποτελεσματική.

β. «ποιῶν μεταδιδόναι … ὠφελεῖν»

Ο νόμος επιτελεί οικονομική λειτουργία, αφού κατοχυρώνει την αρχή καταμερισμού της εργασίας. Τα οφέλη και τα αγαθά που αποκομίζει κάποιος από την εργασία του στοχεύουν όχι μόνο στην ικανοποίηση των δικών του αναγκών αλλά και στις ανάγκες των συμπολιτών του  Έτσι, μεταξύ των πολιτών καλλιεργούνται σχέσεις συνεργασίας και αναπτύσσεται η κοινωνική αλληλεγγύη και επομένως και η κοινωνική συνείδηση.

γ. «καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν … ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως»

Ο νόμος  λειτουργεί παιδαγωγικά (διαπλάθει χαρακτήρα) και πολιτικά (στοχεύει στη συνοχή και την ομοιογένεια της πόλης). Θέτει όρια και περιορισμούς στη συμπεριφορά των πολιτών αλλά και των φιλοσόφων-βασιλέων, και τους διαπαιδαγωγεί έτσι, ώστε να μην παρεκτρέπονται και διαταράσσουν τη συνοχή της πόλης.

Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

Κρίνοντας από τα μέσα (πειθώ-βία) που χρησιμοποιεί ο νόμος για να πείσει τους πολίτες πως είναι σωστό και αναγκαίο να υπακούουν σ’ αυτόν συμπεραίνουμε ότι από τη μια αναγκάζει τους φιλοσόφους να στερηθούν τη γαλήνια και ευτυχισμένη ζωή που έχουν επιλέξει κι από την άλλη παρεμβαίνει σε τέτοιο βαθμό στη συμπεριφορά των πολιτών, ώστε να μην τους αφήνει να λειτουργήσουν ελεύθερα και σύμφωνα με τη βούλησή τους. Αυτή η τόσο αναγκαστική επιβολή κανόνων και απαγορεύσεων δεν ταιριάζει σε δημοκρατικά πολιτεύματα αλλά μάλλον σε αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα. Σύμφωνα, μάλιστα, με ορισμένους μελετητές, η προτεραιότητα της πόλης έναντι του ατόμου, συνιστά μια ολοκληρωτική αρχή, επειδή ενδέχεται το κράτος να είναι ισχυρό, αλλά οι πολίτες του δυστυχείς. Πρέπει, βέβαια, να επισημάνουμε ότι οι προθέσεις του είναι αγαθές, αφού απώτερος στόχος του νόμου είναι η χρήση κάθε μέσου για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι για τον Πλάτωνα ευδαιμονία δεν είναι η προσωπική ευτυχία στη ζωή, αλλά η συναίσθηση ότι με τις ενέργειές σου καθιστάς τους άλλους ευδαίμονες. Ο νόμος, λοιπόν, λειτουργεί ως απρόσωπος και ψυχρός άρχοντας, δρα αντικειμενικά, χωρίς να παρεκκλίνει από τον ορθό τρόπο διακυβέρνησης. Ρόλος του είναι να ρυθμίσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις λειτουργίες του κράτους, ώστε να επιτευχθεί η αρμονική και ομαλή συμβίωση των πολιτών με υψηλό βαθμό αλτρουισμού. Παρουσιάζεται, δηλαδή, ως ιδανικός ηγέτης της ιδανικής

πολιτείας.(ΨΕΒ)

Γ. Το συμπέρασμα του Σωκράτη

«Σκέψαι, τοίνυν … φυλάττειν»

Οι φιλόσοφοι δεν θα αφεθούν ανενόχλητοι στη μακαριότητα που τους προσφέρει η θέαση του Αγαθού. Ο εξαναγκασμός τους να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας δεν είναι άδικος, αφού εφαρμόζεται ο νόμος. Έχουν καθήκον, εφόσον έχουν εκπαιδευτεί κατάλληλα γι’ αυτό, να θυσιάσουν την προσωπική τους ευτυχία και να προσφέρουν ό,τι είναι δυνατόν για το καλό ολόκληρης της πολιτείας.

Εξάλλου η αγωγή παρέχεται από το κοινωνικό σύνολο και για το κοινωνικό σύνολο. Εύλογα, λοιπόν, η πολιτεία ως φορέας της αγωγής θέτει το άτομο ενώπιον των ευθυνών του, απαιτεί από αυτό την εκπλήρωση του χρέους του προς το σώμα των πολιτών και του υπενθυμίζει πως οι ευεργεσίες που δέχτηκε αποσκοπούν τελικά στην προαγωγή ολόκληρης της πόλης, στην υπηρεσία της οποίας οφείλει να ταχθεί.

Σύνδεση της αλληγορίας του σπηλαίου με το θέμα της δικαιοσύνης και της ιδανικής πολιτείας

Η αλληγορία του σπηλαίου συμβολίζει, όπως έχουμε ήδη αναφέρει στις προηγούμενες ενότητες, την προσπάθεια του ανθρώπου να βγει από την άγνοια και την πλάνη. Μέσα, λοιπόν, σ’ αυτή την ιδανική πολιτεία που οραματίζεται ο Πλάτωνας, ο άνθρωπος θα επιτύχει αυτό το στόχο με όπλα του τη γνώση, την παιδεία και τη δικαιοσύνη. Συνεπώς, είναι καθοριστική η σημασία της παιδείας στη θέαση του Αγαθού, στην τελείωση του ανθρώπου. Ο εκπαιδευμένος από την πόλη φιλόσοφος, που αντίκρισε την αλήθεια, οφείλει να τη μεταλαμπαδεύσει και στους υπόλοιπους και να τους οδηγήσει στην συνειδητή άσκηση της αρετής. Οφείλει να αναλάβει τη διοίκηση της πόλης, γιατί μόνο έτσι αυτή η πολιτεία θα χαρακτηρίζεται από τις αρχές της σοφίας, της ανδρείας, της σωφροσύνης και της δικαιοσύνης. (ΨΕΒ)

ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ (ΨΕΒ)

Αντιθέσεις
-«χεῖρον ≠ ἄμεινον»: η χρήση αυτής της αντίθεσης (όπως και η εναντιωματική μετοχή «δυνατὸν ὂν») εκφράζει την έντονη αντίδραση του Γλαύκωνα.
-«ἕν τι γένος ≠ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει»: υπογραμμίζεται η μέριμνα του νόμου για το όφελος και την ευδαιμονία όλων των πολιτών.

Σχήμα κατ’ άρση και θέση
-«ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει ≠ ἀλλ’ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει … ἐγγενέσθαι»: υπογραμμίζεται ο ρόλος του νόμου να επιφέρει ισορροπία στην πόλη.
-«οὐχ ἵνα ἀφιῇ … ≠ ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται …»: τονίζεται ο ρόλος του νόμου να χρησιμοποιεί τους πολίτες ως ενωτικό δεσμό της πόλης.
-«οὐδ’ ἀδικήσομεν … ≠ ἀλλὰ δίκαια …»: απαντά στην ευθεία δισκελή ερώτηση του Γλάύκωνα: «Ἔπειτ’, ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὂν ἄμεινον;». Έτσι, υπηρετείται η εγκυρότητα του συλλογισμού που ανέπτυξε.

Παρατακτική σύνδεση των προτάσεων
«ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν», «πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ», «ποιῶν μεταδιδόναι … καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν …», «ἐπιμελεῖσθαί τε καὶ φυλάττειν»

Προσωποποίηση
«μέλει», «μηχανᾶται», «συναρμόττων», «ποιῶν», «ἐμποιῶν», «ἀφιῇ», «καταχρῆται»

Προσωποποίηση νόμου, αφήγηση αμεσότερη, παραστατικότερη, αισθητοποίηση της έννοιας του νόμου  
γίνονται ευκολότερα αντιληπτά τα νοήματα. 

  Οι παραπάνω σημειώσεις βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στο Ψηφιακό Εκπαιδευτικό Βοήθημα του υπουργείου αλλά εμπλουτίστηκαν και από:   σχόλια του Κυριάκου Κατσιμάνη, του Δημήτρη Πασχαλίδη, των απαντήσεων στις ερωτήσεις του ΚΕΕ από τον όμιλο συγγραφέων καθηγητών και προσωπικές σημειώσεις των συναδέλφων Δ.Βένου και Ο.Στολίδου, τους οποίους ευχαριστώ θερμά.