ΗΘΙΚΑ - ενότητα 1η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

«Διανοητική και ηθική αρετή. Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;»

 Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ ΣΕ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΕΣ

 Η διάκριση της ψυχής είναι διμερής:

ΑΛΟΓΟ ΜΕΡΟΣ	ΕΛΛΟΓΟ ΜΕΡΟΣ
Κυρίως άλογο--- σχέση με διατροφή και ανάπτυξη του ανθρώπου	Κυρίως έλλογο---διανοητικές αρετές

Ανάμεσα στο Κυρίως άλογο και  Κυρίως έλλογο  υπάρχει το επιθυμητικό που έχει σχέση με τις ηθικές αρετές

                          

Άρα οι αρετές είναι δυο ειδών:

α. Οι διανοητικές αρετές-τα χαρακτηριστικά τους

• Μεταδίδονται και καλλιεργούνται με τη διδασκαλία και είναι αντικείμενο εκπαίδευσης. (Η φράση «τὸ πλεῖον» (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο.)
• Χρειάζεται εμπειρία και χρόνος για να γίνουν κτήμα του διδασκόμενου
• Υπεύθυνος για την κατάκτησή τους είναι ο δάσκαλος

β. Οι ηθικές αρετές- τα χαρακτηριστικά τους

• Μέσο απόκτησής τους είναι η άσκηση και ο εθισμός, η συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθικὴ», με τη λέξη «ἔθος». (έθος>ήθος>ηθική : σχέσεις μεταξύ των λέξεων αποκαλύπτουν τις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων)
• την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος, αφού είναι θέμα συνεχούς άσκησης
• οι ηθικές αρετές δεν ενυπάρχουν στον άνθρωπο από τη φύση
• τα παραδείγματα της πέτρας και της φωτιάς, ως εμπειρικά δεδομένα, αποδεικνύουν ότι οι ιδιότητες που έχει κάθε πράγμα από τη φύση του δεν είναι δυνατό να μεταβληθούν με τη διαδικασία του εθισμού
• οι αρετές είναι κάτι το ενδιάμεσο, τοποθετούνται ανάμεσα στο «φύσει» και στο «παρά φύσιν». Ο άνθρωπος γεννιέται με την προδιάθεση να δεχτεί τις αρετές («πεφυκόσι …ημίν δέξασθαι αύτάς»), αλλά μπορεί να πραγματώσει και να ολοκληρώσει αυτή την προδιάθεση και ταυτόχρονα να «τελειωθεί» ο ίδιος μόνο μέσω του έθους («τελειουμένοις δε διά τοϋ εθους»). ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ

σημείωση: Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να προσδιορίσουμε το περιεχόμενο της λέξης «ἀρετή», για να γίνει περισσότερο κατανοητή. Στην αρχαία ελληνική σήμαινε τη θετική ικανότητα, την υπεροχή, την ανωτερότητα. Έτσι, μιλάμε για την αρετή του πολεμιστή, του ρήτορα, του αλόγου, του ματιού (όλα αυτά θα αναφερθούν από τον Αριστοτέλη σε επόμενες ενότητες). Δεν είχε, επομένως, καθαρά ηθικό περιεχόμενο, όπως σήμερα, γι’ αυτό και στο κείμενο τοποθετείται δίπλα της ο προσδιορισμός «ηθική». ΨΕΒ

     

 Συλλογισμός επαγωγικός

1^η προκείμενη: οι φυσικές ιδιότητες των πραγμάτων-όντων δεν αλλάζουν με καμιάς μορφής επανάληψη

2^η προκείμενη: η ηθική αρετή κατακτάται με τη συνήθεια, την άσκηση, την επανάληψη

Συμπέρασμα: η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας «φύσει» έχουμε όμως όλοι οι άνθρωποι «δυνάμει» τα στοιχεία που μπορούν να την αναδείξουν.

Η θέση του Αριστοτέλη, ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη. Σύμφωνα μ’ αυτή η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δε δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών.

Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, το Θέογνη, τον Πίνδαρο), ενώ χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο «Αντιγόνη» του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του «Ἀγησίλαος» αποδίδει την αρετή του Αγησίλαου στην ευγενική του καταγωγή. ΨΕΒ

Η ηθική αρετή λοιπόν δεν είναι κάτι στατικό και παγιωμένο, ούτε διαμορφώνεται άπαξ,  αλλά επιδέχεται αλλαγές κι ανανέωση του περιεχομένου της, ενεργοποιώντας τη βούληση του ατόμου και εκφράζοντας τις πολλαπλές του δυνατότητες

Τεχνική-αισθητικές παρατηρήσεις

Το αριστοτελικό ύφος είναι λιτό, κυριαρχεί η αντικειμενική επιχειρηματολογία, ο παιδαγωγικός τόνος, η ακριβολογία, ο επιστημονικός  «ξερός λόγος», με ορολογία καθημερινού λόγου. Η καθημερινή ζωή, η εμπειρία, αποτέλεσαν αφορμές και αφετηρία για τη σκέψη του. Χρησιμοποιεί συχνά παραδείγματα (πέτρα – φωτιά) για να ενισχύσει το συλλογισμό του.

 Αντιθέσεις:
«ἡ μὲν διανοητικὴ ≠ ἡ δ’ ἠθική», «ἐξ ἔθους ≠ φύσει»
Πολυσύνδετα σχήματα:
«καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν», «οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν»
Συσσώρευση αρνήσεων:
«οὐδεμία», «οὐθέν», «οὐκ ἂν ἐθισθείη», «οὐδ’ ἂν ἐθίζῃ», «οὐδὲ τὸ πῦρ», «οὐδ’ ἄλλο», «οὐδέν», «οὔτ’ ἄρα …», «οὔτε παρὰ φύσιν»

Αραιή είναι η χρήση επιθέτων, ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά.

Σύγκριση με Πρωταγόρα

Στον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή δεν ανήκει στην αρχική φύση του ανθρώπου, αλλά κατακτάται χάρη στην αξιοποίηση της αιδούς και της δίκης που του προσφέρονται εκ των υστέρων. Στον Αριστοτέλη, η αρετή δεν είναι ούτε φύσει, αλλά ούτε και παρά φύσιν για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος έχει  εκ φύσεως την ικανότητα να τη δεχτεί και να την κατακτήσει με τη συνήθεια. Και στις δυο ενδιάμεσες καταστάσεις ενυπάρχει ένας παιδευτικός δυναμισμός. Η αρετή δεν είναι κάτι το τελεσίδικο και αμετάκλητο , ούτε επιβάλλεται στον άνθρωπο ανεξάρτητα από τη θέλησή του. Πρόκειται για μια ανοιχτή δυνατότητα, που επαφίεται σ΄ αυτόν το αν θα την αξιοποιήσει. Η κατάκτηση της αρετής είναι ένας διαρκής αγώνας που η έκβασή του αποτελεί ευθύνη του ανθρώπου.

Τα παραπάνω σχόλια συντέθηκαν με τη βοήθεια του ψηφιακού εκπαιδευτικού βοηθήματος του Υπουργείου, των βιβλίων του Κ.Κατσιμάνη και Δ.Πασχαλίδη για τον Αριστοτέλη, καθώς και τα βιβλία του Ν.Πεδινού από τις εκδόσεις "Προοίμιο"  και της Φιλιώς Θανασιά από τις εκδόσεις "Γρηγόρη"