ΗΘΙΚΑ - ενότητα 10η

«O ορισμός της αρετής»

ΤΟ ΚΑΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΘΟΣ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΜΕ ΠΟΛΛΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ·

ΤΟ ΗΘΙΚΟ ΚΑΙ ΟΡΘΟ ΜΕ ΕΝΑΝ

Το «ἔτι» αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία.

Με τη χρήση του υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της, θα δώσει μερικά ακόμα στοιχεία σχετικά με την υπερβολή, την έλλειψη και το μέσον.

Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη

Η αποτυχία, το σφάλμα, είναι κάτι το εύκολο («ράδιον μέν τό άποτυχεϊν τοϋ σκοπού»), ενώ η επιτυχία κάτι το δύσκολο («χαλεπόν δέ τό επιτυχείν»).

• Η υπερβολή και η έλλειψη, που και οι δύο συμπίπτουν με το σφάλμα και την αποτυχία, επισύρουν τον ψόγο.

• Η με­σότητα, η οποία ταυτίζεται με την ορθότητα και την επιτυχία, επαινείται.
• Κατά συνέπεια, στο σφάλμα και στην αποτυχία φτάνει κανείς με πολλούς τρό­πους («τό μέν άμαρτάνειν πολλαχώς εστίν»), ενώ στην επιτυχία μόνο με έ­ναν («τό δέ κατορθοϋν μοναχώς») και δύσκολα («χαλεπὸν»).
• Άρα, η υπερβολή και η έλλειψη συνδέονται με το λάθος και επομένως με την κακία και τους κακούς και  η μεσότητα  με την αρετή και τους καλούς.

Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων για να αποδείξει ότι η υπερβολή και η έλλειψη είναι γνωρίσματα της κακίας, ενώ η μεσότητα είναι γνώρισμα της αρετής.

Να σημειώσουμε σ’ αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «τῷ ἐλλείπειν» και «(τῷ) ὑπερβάλλειν» που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «ἁμαρτάνειν». Αντίθετα, οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «εὑρίσκειν» και «αἱρεῖσθαι» που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «κατορθοῦν».

Επίκληση στην αυθεντία των Πυθαγορείων και της ποίησης.

Ο Αριστοτέλης προκειμένου να ενισχύσει την άποψή του επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των «ἐναντίων». Σύμφωνα με αυτή, οι αρχές των όντων είναι το πέρας που αντιστοιχεί στην οριοθέτηση και την τάξη και το άπειρο, που αντιστοιχεί στον αέρα, στο κενό και στο συνεχή χώρο. Χάρη στην επενέργεια του πέρατος στο άπειρο εναρμονίζονται οι δυο αυτές αρχές και παράγονται τα γεωμετρικά σχήματα.

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη, το «πέρας - ἄπειρον» και το «ἀγαθὸν – κακόν». Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό, δηλαδή οι καλές πράξεις, έχουν καθορισμένα όρια, είναι σύμμετρες και τέλειες, γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφο.

Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που παρατίθεται («ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί»), του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση.

πέρας περιττὸν ἓν δεξιὸν ἄρρεν ἠρεμοῦν εὐθὺ φῶς ἀγαθὸν τετράγωνον

ἄπειρον ἄρτιον πλῆθος ἀριστερὸν θῆλυ κινούμενον καμπύλον σκότος κακὸν ἑτερόμηκες

Ο ΠΛΗΡΗΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ: μόνιμη και θετική κατάσταση που εκδηλώνεται ως ελεύθερη επιλογή

Η αρετή είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και στα πράγματα. Δεν είναι, επομένως, αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών, αλλά επίσης η ικανότητα, το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση.

 «ἕξις»: ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα («ἕξω») του ρήματος «ἔχω». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ἕξις» είναι το προσεχές γένος της αρετής και η ικανότητα επιτέλεσης ενός ενεργήματος. Δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο: είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση.

«προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια, 1111b-1112a), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Άρα τρεις  επιμέρους έννοιες λανθάνουν στο επίθετο προαιρετική. Ο διαλογισμός, που σταθμίζει τα δεδομένα και καταλήγει σε μια απόφαση, η συνειδητή και σκόπιμη επιλογή αυτής της απόφασης και η αταλάντευτη και αμετακίνητη προσήλωση στην προσπάθεια με σκοπό την πραγμάτωσή της.

 «ἐν μεσότητι οὖσα»: η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής. Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς».Το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστάσεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ.

 «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσότητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας που είναι η ανθρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10)

Το χρόνο, τον τρόπο, την αιτία και τα πρόσωπα και πράγματα που σχετίζονται με την αναζήτηση της αρετής τα σταθμίζει ο ηθικός κανόνας που διαμορφώνεται από τον ορθό λόγο και που εκπροσωπείται από το φρόνιμο , το συνετό άνθρωπο που κατέχει την πρακτική σοφία.

Η αρετή και βρίσκει τη  μεσότητα και την προτιμά

Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες, από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής, ενώ η άλλη στην πλευρά της έλλειψης. Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει, το οποίο είναι το μέσον και το σωστό. Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις, ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει, δηλαδή τη μεσότητα.

Η αρετή πρέπει να νοηθεί με τη διπλή ιδιότητα της έξης και της διαδικασίας επίλυσης ηθικών προβλημάτων. Ως έξη τείνει προς το ηθικά αγαθό, ενώ στη δεύτερη περίπτωση αναζητά το δέον που μας αφορά, το «πρὸς ἡμᾶς».

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ  (ΨΕΒ) 

Σχήμα από κοινού
«τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν … τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)»
«ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ, χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)»
Χιαστό σχήμα
«ἐσθλοὶ - ἁπλῶς, παντοδαπῶς - κακοὶ»
Αντιθέσεις
«τὸ ἁμαρτάνειν» ≠ «τὸ κατορθοῦν»
«πολλαχῶς» ≠ «μοναχῶς»
«τὸ κακὸν» ≠ «τὸ ἀγαθὸν»
«τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ πεπερασμένον»
«ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν»
«τὸ ἀποτυχεῖν» ≠ «τὸ ἐπιτυχεῖν»
«κακία» ≠ «ἀρετὴ»
«ὑπερβολὴ-ἔλλειψις» ≠ «μεσότης»
Έλξη και βραχυλογία
«ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί «τῷ λόγῳ, ὃν») ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»
Πολυσύνδετο σχήμα

 τονίζει το στόχο της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθος «καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι»