Η ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ

ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΑΠΑΓΓΕΛΗ

Γνωρίζουμε ότι οι 18 ώρες που χρειάστηκε η άμαξα για να μεταφέρει στο Λονδίνο τα νέα από τη μάχη του Βατερλό κατεγράφησαν ως ρεκόρ ειδησεογραφικής ταχύτητας. Ατυχώς κανείς δεν χρονομέτρησε τον δικό μας μαραθωνοδρόμο που ανακοίνωσε εκείνο το ασθματικό «νενικήκαμεν» και καθόλου δεν γνωρίζουμε αν οι Αθηναίοι έμειναν ικανοποιημένοι με την ταχυδρομική επίδοσή του. Αλλά από τους Περσικούς Πολέμους ως τον πόλεμο του Περσικού πέρασε μια ολόκληρη αιωνιότητα και αρκετές ημέρες και κανένας συνάνθρωπος που παρακολούθησε «λάιβ» το αμερικανοϊρακινό έπος δεν έχει την παραμικρή πιθανότητα να εντυπωσιαστεί από τα ειδησεογραφικά πρακτορεία της παλαιότερης ή νεότερης Αρχαιότητας. Για το ψηφιακό και δικτυακό μας παρόν «κλάσμα δευτερολέπτου» είναι ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στο γεγονός και στην ειδησεογραφική κάλυψή του· ή, ίσως, «ακαριαίο» (και αυτό τον ορισμό τον παρέλειψε ο κ. Μπαμπινιώτης) είναι η χρονική σχέση που υφίσταται ανάμεσα στην επικαιρότητα και στο επόμενο δελτίο ειδήσεων.

Μιλάμε για το σύγχρονο φαινόμενο της ειδησεογραφικής αμεσότητας, το οποίο επί της αρχής του (όπως θα έλεγαν και στο βουλευτήριο) είναι ασφαλώς ευπρόσδεκτο ­ στο κάτω-κάτω η κατάργηση της απόστασης, χωρικής ή χρονικής, ανήκει στη φωτεινή πλευρά της τεχνολογίας. Αλλά, φοβούμαι, το ζήτημα είναι λιγότερο απλό απ' όσο φαίνεται. Ως γνωστόν, τα δελτία ειδήσεων, σε αντίθεση με τις προεκλογικές δηλώσεις των πολιτικών και τις προφητείες του Νοστράδαμος, αναφέρονται (ή τουλάχιστον θα έπρεπε να αναφέρονται) σε γεγονότα· και «γεγονός» (όπως γνωρίζουν όλες οι παλαιότερες γυμνασιακές γενιές) είναι μετοχή παρακειμένου που σημαίνει το ήδη συντελεσμένο.

Ετσι, για παράδειγμα, το «νενικήκαμεν» (και άλλος παρακείμενος) του αθηναίου μαραθωνοδρόμου και της αγγλικής άμαξας ήταν «γεγονότα» ­ και μάλιστα τόσο πιο κατοχυρωμένα όσο μεγαλύτερος ήταν ο χρόνος που διέρρεε ως την ανακοίνωσή τους. Είναι βέβαιο, αν και όχι αναγκαστικά προφανές, ότι το σύγχρονο αίτημα της ειδησεογραφικής αμεσότητας πολύ συχνά προϋποθέτει, και προπαγανδίζει, μια διαφοροποιημένη θεώρηση της πραγματικότητας: ο φετιχισμός της «ζωντανής κάλυψης» και της «απευθείας σύνδεσης» ευνοεί συστηματικά τον παροντικό σε βάρος του παρελθοντικού χρόνου και μετατρέπει τα «γεγονότα» σε «γιγνόμενα».

Πακτωλός πληροφοριών

Ιδεωδώς, ο παραλήπτης της είδησης πρέπει να σκέφτεται περισσότερο «τι γίνεται» και όχι «τι έγινε». Η επικαιρότητα της άμεσης ειδησεογραφίας δεν αποτελείται μόνο ή κυρίως από συμβάντα αλλά από καταστάσεις εν εξελίξει· καλύτερα, από καταστάσεις εν τη γενέσει· και ακόμη καλύτερα, από καταστάσεις δυνάμει. Δεν πρόκειται, βέβαια, για φιλοσοφικού τύπου ανάστροφη πορεία από το αποτέλεσμα στη διαδικασία και από τη διαδικασία στο γενεσιουργό αίτιο· πρόκειται απλώς για το αισθησιακό μελόδραμα του «τώρα», της «εικόνας» και του «σασπένς». Τα αποτελέσματα είναι κάποτε συγκλονιστικά: όταν, για παράδειγμα, βλέπεις τον αυτόχειρα την ώρα που λικνίζεται στο μεταίχμιο της μεγάλης απόφασης ή όταν ακούς ζωντανά τον επιθανάτιο κρότο της οδού Νιόβης· άλλες φορές είναι απλώς κωμικά, αφού ακόμη και ο Αρχιεπίσκοπος δεν κάνει πάντα δηλώσεις. Η φιλοδοξία της αμεσότητας θηρεύει το συγκλονιστικό, διακινδυνεύει το γελοίο αλλά και ερωτοτροπεί με το παράλογο. Γι' αυτό πρέπει ίσως να αντιστρέψουμε τους προηγούμενους ορισμούς μας: ειδησεογραφική αμεσότητα είναι η χρονική σχέση ανάμεσα στην ήδη εγκατεστημένη κάμερα και στο πιθανό γεγονός. Οι εξελίξεις είναι πολύ πρόσφατες και δρομολογήθηκαν από ειδησεογραφικούς γαργαντούες, όπως το αμερικανικό CNN· ακολούθησαν μικροί και μεσαίοι αλλά και κατεστημένοι θεσμοί, όπως το βρετανικό BBC, από τις εκσυγχρονισμένες επαγγελίες του οποίου το ακόλουθο είναι ενδεικτικό: «Θα δημοσιοποιήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες φωνές και απόψεις από όσο το δυνατόν περισσότερους χώρους και πρόσωπα... θα προσφέρουμε τη συνολική εικόνα ολόκληρης της χώρας σε εικοσιτετράωρη βάση... θα παρακολουθούμε συνεχώς τα γεγονότα στην εξέλιξή τους».

Το μότο θα μπορούσε να είναι: «Εστι κάμερας οφθαλμός ος τα πάντα ορά». Αλλά η φιλοδοξία που διέπει το ειδησεογραφικό αυτό μανιφέστο είναι σαφώς βαθύτερη, σχεδόν γνωσιολογική και επιστημολογική. «Δείτε τη χώρα, τον κόσμο, τους άλλους με τα δικά μας μάτια, εσείς δεν χρειάζεται να κάνετε τίποτε· αφήστε μας να ερμηνεύσουμε τον κόσμο για σας, πριν από σας». Τρόπος να δεις, τρόπος να ζεις, τρόπος να σκέφτεσαι...

Ο θεάρεστος στόχος υπηρετείται από τους ελλοχεύοντες «ράμπο» του ρεπορτάζ, από τους «ντεσπεράδος» της συνέντευξης on the spot, από τους «παπαράτσι» της ζωντανής σύνδεσης. Ο πακτωλός του πληροφοριακού υλικού διοχετεύεται σε αλλεπάλληλα ειδησεογραφικά δελτία. Ποιες μωρές παρθένες θα περιμένουν τις ειδήσεις των εννέα; Τι θα πει «Nine Ο' Clock News» όταν υπάρχουν τα «Now Ο' Clock News», με εκείνη τη σχεδόν μεταφυσικής εμβέλειας διαβεβαίωση: «Οτιδήποτε, οπουδήποτε συμβεί, εμείς θα είμαστε εκεί πρώτοι! Είκοσι τέσσερις ώρες ζωντανή σύνδεση μέσω δορυφόρων με τα πιο απομακρυσμένα σημεία του πλανήτη. Θα πληροφορείστε τα γεγονότα ταυτόχρονα με εμάς· θα είστε στην καρδιά των γεγονότων αντί να σπεύδετε να τα προφθάσετε». Εχουμε κάθε λόγο να προσδοκούμε ότι σύντομα οι μετεωρίτες θα πέφτουν σε ζωντανή μετάδοση και η τρύπα του όζοντος θα μεγαλώνει σε απευθείας σύνδεση.

Ειδησεογραφική «βουλιμία»

Αλλά αυτό θα ήταν μάλλον μια μετριοπαθής προσδοκία, αφού η διημερεύουσα και διανυκτερεύουσα ειδησεογραφία με τις αλυσιδωτές εκρήξεις των δελτίων της δεν φιλοδοξεί απλώς να είναι μια συνεχής αφήγηση του βίου και του κόσμου αλλά να σε κάνει να βιώσεις «ένδοθεν» και χωρίς την υποψία χρονοκαθυστέρησης την επικαιρότητα. Η κάμερα που διεισδύει στα άδυτα των αδύτων «για πρώτη φορά, σε αυστηρή αποκλειστικότητα και για χάρη σου» σου προτείνει τη σχεδόν μπρεχτική εμπειρία να γίνεις από θεατής πρόσωπο του δράματος. Τα πρόσφατα δρώμενα του Οβάλ Γραφείου με τρισδιάστατα γυαλιά και dolby surround αξίζουν, όπως θα έλεγαν και οι Κινέζοι, όσο χίλιες εκθέσεις τύπου Κένεθ Σταρ.

Η ειδησεογραφική αμεσότητα είναι η άλλη όψη της ειδησεογραφικής βουλιμίας ­ εξ ου τα ορεκτικά τρέιλερ, τα συμπυκνωμένα δισκία τού ενός λεπτού ανάμεσα στα κύρια ειδησεογραφικά γεύματα και τα έκτακτα κεράσματα. Αλλά η βουλιμία σπανίως είναι επιλεκτική. Η λογική του «έκτακτου» είναι εξαιρετικά ευρύχωρη και συμπεριλαμβάνει την κρίση στο Κοσσυφοπέδιο, το επαπειλούμενο «κραχ» των χρηματιστηρίων, τα βουλωμένα φρεάτια της Γλυφάδας και τη φλεγόμενη βιοτεχνία στο Αιγάλεω. Δεν είναι μόνο το «έκτακτο» που ανασημασιολογείται με αυτόν τον τρόπο· το «επείγον», το «δημόσιο», το «ιδιωτικό» αποχαρακτηρίζονται, αναδιατάσσονται και μεταλλάσσονται και η αίσθηση του μέτρου δοκιμάζεται, καθώς η ρητορική της άμεσης ειδησεογραφίας μαστροπεύεται όλο και περισσότερο από τον διαφημιστικό υπερθετικό. Στις περιπτώσεις αυτές το χάσμα ανάμεσα σε ιστορικά δράματα και καθημερινά πράγματα γεφυρώνεται από τις νότες του «κατεπείγοντος» και του «βαρυσήμαντου» που ρυθμίζουν τη χροιά, τον ρυθμό και τον τόνο της εκφώνησης. Ως πρόσφατα ο ελληνισμός συνέδεε τη βαρύτονη επισημότητα της εκφώνησης με σημαδιακές ειδήσεις του τύπου «αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους»· τώρα ανάλογες τονικότητες, με το ανάλογο «σάουντρακ», προαναγγέλλουν ρεπορτάζ για τα πεπραγμένα της νυκτόβιας κοινότητας των μπράβων και των «νονών», για το τελευταίο απόφθεγμα του Ντούσαν Μπάγεβιτς ή για το ανορεξικό μενού της Ναόμι Κάμπελ. Η δραματοποίηση του καθημερινού, του τετριμμένου και του ασήμαντου θα ήταν η φαιδρότερη όψη της ειδησεογραφικής αμεσότητας, αν δεν καραδοκούσε από την άλλη πλευρά ο προσληπτικός μιθριδατισμός, η ανώδυνη απορρόφηση ή και ασημαντοποίηση του όντως δραματικού.

Δράση και αντίδραση

Εύλογα αναρωτιέται κανείς αν όλη αυτή η σκηνοθεσία του άμεσου, του δραματικού και του κατεπείγοντος επηρεάζει σημαντικά, εκτός από την αίσθηση του μέτρου, και τους βιοτικούς ρυθμούς των πληροφορουμένων. Αντί απαντήσεως, μπορούμε να ανασυνθέσουμε νοερά μιαν αντίθεση: από τη μία πλευρά, το δυσεύρετο ραδιόφωνο άλλων εποχών με τη συνωστιζόμενη ομήγυρη των αδημονούντων, από την άλλη το νηοστό τηλεοπτικό επεισόδιο από το σύγχρονο σίριαλ της έκτακτης επικαιρότητας που συλλαμβάνει τον ανύποπτο και άμαχο πληθυσμό σε ιδιωτική κατάκλιση, σε κατάσταση μη αντιστρέψιμου ληθάργου ή σε στάση αμυντικού «ζάπινγκ». Η αντίθεση δεν είναι απόλυτα ακριβής στον βαθμό που είναι ακραία· αλλά η αλήθεια είναι ότι η ειδησεογραφία έχει τη δική της ανταγωνιστική-εμπορική δυναμική και επαγγελματική λογική, πολύ συχνά (και ίσως όλο και πιο συχνά) ερήμην των πληροφορουμένων.

Εκτός βέβαια αν οι πληροφορούμενοι, υπό το κράτος πληροφοριακής δυσπεψίας, αρχίσουν σπασμωδικές ή συστηματικές κινήσεις ανακούφισης. Στην υπερατλαντική Μέκκα της ειδησεογραφίας αυξάνεται το κύμα των πληροφοριακών προσφύγων. Ομάδες κρούσεως δραστηριοποιούνται με αγωνιστικό σύνθημα το «κλείστε την τηλεόραση» (το κίνημα τιτλοφορείται «TV Turnoff»). Ο Jerry Mandel κατέβηκε ήδη από το αμερικανικό Σινά με τα «Τέσσερα Επιχειρήματα για την Κατάργηση της Τηλεόρασης», διανοούμενοι, όπως ο Neil Postman και ο Herbert Schiller, δονούν τα πλήθη με την επαγγελία των λεγομένων «TV free weeks» και ονειρεύονται έναν οξύμωρο «Διαφωτισμό» με λιγότερη πληροφόρηση. Στη «μιντιακή» θεωρία τού «πληροφορούμαι, άρα υπάρχω» αντιτάσσουν τον νοσταλγικό πρωτογονισμό τού «δεν ακούω τίποτε, δεν βλέπω τίποτε, δεν πληροφορούμαι τίποτε, είμαι ελεύθερος».

Θα ήταν κοινότοπο να πούμε ότι ανάμεσα σε αυτές τις δύο ακραίες φιλοσοφίες πρέπει να υπάρχει μέση οδός ­ και η εποχή μας δεν καταδέχεται εύκολα τις κοινοτοπίες. Η προ των πυλών κοινωνία της πληροφορίας αποτελεί αναγκαστική επιλογή αλλά όχι αναγκαίο κακό· και έρχεται με πολλές υποσχέσεις και πραγματικά δώρα, για τα οποία θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε και άλλες φορές. Αλλά όσοι είχαμε την ευτυχία ή την ατυχία να διαμορφώσουμε τις γνωσιολογικές «προκαταλήψεις» μας πριν από τον τελικό της θρίαμβο έχουμε (ελπίζω) το δικαίωμα να αναρωτιόμαστε αν ο πληροφοριακός πληθωρισμός και καταναλωτισμός εγγυώνται αυτόματα και τη γνώση. Αλλά βλέπω ήδη τους μεταμοντέρνους απολογητές του πλουραλισμού να συνοφρυώνονται και γι' αυτό σπεύδω να κλείσω εδώ. Άλλωστε, είναι ώρα για το δελτίο ειδήσεων.

Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.