ΗΘΙΚΑ - ενότητα 7η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ-ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»  ΕΝΟΤΗΤΑ 7^η

«Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα.

 Προσδιορισμός της έννοιας μεσότητα»

 

 ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΔΙΑΙΡΕΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

Στόχος σ’ αυτή την ενότητα  είναι να αποδειχθεί ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας. Γι’ αυτό, λοιπόν, πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε την έννοια της μεσότητας, για να καταλήξουμε έπειτα στον συσχετισμό της με την ηθική αρετή.

Μέσον, λοιπόν, δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι, αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη το σύνολο. Το μέσο τοποθετείται ανάμεσα  στα δυο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη (αρνητικά φορτισμένα και τα δυο βλ. σχόλιο βιβλίου). 

Υπάρχουν δυο είδη μεσότητας:

1) «τό κατά τό πρᾶγμα», το αριθμητικό μέσον, που απέχει εξίσου από τα δυο άκρα και είναι το ίδιο για όλους (αντικειμενικά κριτήρια)

2) «τό πρός ἡμᾶς», το υποκειμενικό μέσον, που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο και δεν είναι το ίδιο για όλους. στην υπερβολή και την έλλειψη.

 

ΤΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΜΕΣΟΤΗΤΑΣ

 Μέσον με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια («κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα»)
Πρόκειται για ένα αριθμητικό μέσο με  βασικά γνωρίσματα:

·       το μέσο αυτό είναι ένα και, αφού καθοριστεί, είναι αμετάβλητο

·       το μέσον αφού οριστεί, ισχύει για όλα τα πράγματα το ίδιο

·       ορίζεται αντικειμενικά με βάση αριθμητικά δεδομένα                                                           

 Μέσον με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»).

Η έννοια του μέσου στον άνθρωπο δεν ορίζεται με αντικειμενικά αριθμητικά δεδομένα. Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο.

Έτσι το μέσο σε σχέση μ΄εμάς:

• δεν είναι υποχρεωτικό ν’ απέχει εξίσου από τα δυο άκρα
• δε θα είναι μοναδικό, ούτε θα έχει κοινή αποδοχή
• θα παραγάγει αποτελέσματα σύμμετρα προς τις ανάγκες μας και ωφέλιμα για μας

 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΕΙΔΗ ΜΕΣΟΤΗΤΑΣ

 Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να στηρίξει τις παραπάνω θέσεις του, θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό.

α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό. Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10, το δύο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολύ, ενώ μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, 4 δηλαδή μονάδες, τόσο από το 2 όσο και από το 10, από τα δύο δηλαδή άκρα. Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό.

 β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού. Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ, τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων, που αντικειμενικά είναι η μεσότητα, γιατί γι’ αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή. Για το Μίλωνα, που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού, είναι λίγο, ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται, είναι πολύ. Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης. Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες, όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή, ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος.  

 

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΚΑΘΕ ΕΙΔΙΚΟΥ ΕΙΝΑΙ Η «ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ» ΜΕΣΟΤΗΤΑ

Άμεση σχέση με την ηθική αρετή έχει η μεσότητα σε σχέση με εμάς, όπου το μέσον δεν είναι ποσοτικό, αλλά ποιοτικό.  Η υποκειμενική μεσότητα. Αυτή είναι ξεχωριστή για κάθε άτομο και επομένως  η ηθική αρετή είναι προσωπική υπόθεση του καθενός. Το ίδιο το άτομο αναζητά  το μέσο για τον εαυτό του και επιλέγει τον τρόπο με τον οποίο θα το ορίσει. Επομένως η ειδοποιός διαφορά για την αρετή είναι: 1) η μεσότητα, 2) η προαίρεσις (αἱρεῖται), δηλ. η προσωπική επιλογή. Το γεγονός ότι η επιλογή του μέσου ( που είναι η αρετή) καθώς και  του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος θα το κατακτήσει είναι προϊόντα ελεύθερης επιλογής (με τη συνδρομή του ορθού λόγου βέβαια) αποδεικνύει ότι η αρετή δεν είναι εκ φύσεως.

 

Ανασύνθεση των στοιχείων ορισμού της αρετής στις ενότητες 1-7

• οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού συνδέονται με τον εθισμό σε ηθικές πράξεις.
• η αρετή είναι «ἕξις» που αποκτιέται με μακροχρόνια άσκηση σε ηθικές πράξεις και καθοριστικό ρόλο σ’ αυτό παίζει η διδασκαλία.
• Δεν είναι, όμως, μια οποιαδήποτε «ἕξις», αφού μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των έξεών μας.
• η αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα συναισθήματα που νιώθουμε, όταν τηρούμε το μέτρο κατά την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης.

 Σ’ αυτή την ενότητα προστίθενται τα εξής νέα γνωρίσματα της αρετής:
α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον, ανάμεσα δηλαδή στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη.
β) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον που προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά («πρὸς ἡμᾶς»).

 Εδώ, παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει τη σχετικοκρατική στάση των σοφιστών απέναντι στα πράγματα, η οποία εκφράζεται με τη φράση του Πρωταγόρα: «Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν» (= Μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος, αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν πως δεν υπάρχουν). Υπάρχει, δηλαδή, ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει όπως θέλει, αυθαίρετα την αρετή. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, όπως θα δούμε παρακάτω, γιατί υπεισέρχεται το κριτήριο του «ὀρθοῦ λόγου», της λογικής, και μάλιστα της λογικής του φρόνιμου ανθρώπου, η οποία διασφαλίζει τη σχετική αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό του μέσου.
γ) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου («τοῦθ’ αἱρεῖται»).
δ) Η αρετή προσδιορίζεται με βάση τη λογική, τον «ὀρθὸν λόγον» (η άποψη αυτή θα αναλυθεί περαιτέρω στις επόμενες ενότητες). Το στοιχείο αυτό προκύπτει από την αναφορά της λέξης «ἐπιστήμων», ο οποίος επιζητά («ζητεῖ») και επιλέγει («αἱρεῖται») τη μεσότητα ακολουθώντας μια λογική διεργασία.

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ  (ΨΕΒ)

Πολυσύνδετα σχήματα:

«τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς»:
χρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της.

«μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει»: τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου.

Αντιθέσεις:

«Λέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον …, πρὸς ἡμᾶς δὲ …»:
τονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου.

«πλεονάζει ≠ ἐλλείπει», «πολλὰ ≠ ὀλίγα», «πολύ ≠ ὀλίγον»:
τονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης, των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα.

«ὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ≠ μέσον», «φεύγει ≠ ζητεῖ, αἱρεῖται»:
αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη, οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται, γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή. Αντίθετα, μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή.