Πλάτωνος "Πρωταγόρας" - ενότητα 4η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

«η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση των κοινωνιών»

 «Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν»: Με την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς  ο άνθρωπος πήρε μερίδιο από το θεϊκό κλήρο κι έτσι, δημιουργήθηκε ένα είδος εκλεκτικής συγγένειας με αυτούς.

 Αυτό, λοιπόν, το μερίδιο θεωρείται θεϊκό, διότι:
α) η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούς,
β) οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του τιτάνα Προμηθέα 
γ) χάρη σ’ αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι, ανέπτυξε θρησκεία.

 

Α. Τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού του ανθρώπου
1. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ
-«πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν»

Το πρώτο, λοιπόν, επίτευγμα των ανθρώπων είναι, σύμφωνα με την αφήγηση του Πρωταγόρα, η πίστη στους θεούς, καθώς και η δημιουργία βωμών για τη λατρεία τους και αγαλμάτων για την παράστασή τους. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η προτεραιότητα στη λατρεία των θεών αποδίδεται μέσα από την αφήγηση του Πρωταγόρα, δηλαδή του κορυφαίου εκπροσώπου του ελληνικού διαφωτισμού, που στο θέμα της ύπαρξης των θεών κήρυσσε απερίφραστα ένα ριζικό αγνωστικισμό.

Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής:
α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόρα,
β) Ίσως η ερμηνεία αυτής της αντίφασης να οφείλεται στο ότι ο Πρωταγόρας, αντιμετωπίζει το θέμα της λατρείας από την άποψη της κοινωνιολογίας και της ιστορίας του πολιτισμού.
 
Εξάλλου  οι θεοί στο μύθο έχουν αλληγορική και συμβολική σημασία και  ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται περισσότερο να εξηγήσει το πώς γεννήθηκε το θρησκευτικό συναίσθημα και όχι αν υπάρχουν θεοί. Εκείνο, λοιπόν, που ο Πρωταγόρας θέλει να υποδηλώσει είναι το ότι ο άνθρωπος, χάρη στην ιδιότητά του ως έλλογου όντος μετά τη δωρεά του Προμηθέα, στάθηκε ικανός να αποκτήσει πνευματικά ενδιαφέροντα και προσανατολισμούς που αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της πολιτιστικής του εξέλιξης.  Η πίστη σε θεούς αντιπροσωπεύει  μια φάση πνευματικής ωρίμανσης σε σχέση με την πρωτόγονη νοοτροπία, γιατί  ο άνθρωπος αναζητά να πιστέψει σε ανώτερες δυνάμεις ως γενεσιουργούς αιτίες φαινομένων που ως τότε δεν ήταν σε θέση να ερμηνεύσει.

 

2. H ΓΛΩΣΣΑ

-«ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ»

Η ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα που συνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου. Η δεύτερη λοιπόν κατάκτηση του ανθρώπου χάρη στην «έντεχνη σοφία» και τη φωτιά ήταν η διαμόρφωση έναρθρου λόγου και λέξεων, η κατάκτηση της γλώσσας που ο Πρωταγόρας αντιλαμβάνεται ως πολιτιστικό κατόρθωμα. Αφού γλώσσα και σκέ­ψη συνυπάρχουν, συνυφαίνονται, «συλλειτουργούν» και αλληλεξαρτώνται ο άνθρωπος κατέστη ικανός:

 α) Να τακτοποιεί και να οργανώνει τη σκέψη του

 β) Να προχωρεί σε ολοένα και πιο σύνθετους διαλογισμούς,

 γ) Να ανακοινώνει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του και έτσι να επικοινωνεί με το συνάνθρωπο του.

Κατά την άποψη του Πρωταγόρα, ο κώδικας αυτός υπήρξε δημιούργημα του ανθρώπου, ο οποίος από πολύ νωρίς («ταχὺ»: εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα) άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους, να τους συνδυάζει φτιάχνοντας λέξεις και στη συνέχεια, προτάσεις. Απαραίτητη, βέβαια, ήταν η χρήση της λογικής. Η άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών, ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε «νόμῳ», αλλά και με την άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων. Αντίθετη σ’ αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψη, την οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα μ’ αυτή, η γλώσσα υπάρχει «φύσει», δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός, μόλις τον έπλασε.

3.Η ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ

-«καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο»
Η ανάγκη του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της φύσης (πχ. τα άγρια θηρία), να προστατευτεί από τις καιρικές συνθήκες και να καλύψει τις βιοτικές του ανάγκες οδήγησε στη γένεση του υλικού-τεχνικού πολιτισμού. Έτσι, από τη μία επινόησε και κατασκεύασε κατοικίες, ρούχα, υποδήματα και στρωσίδια, και από την άλλη ετοίμαζε τροφές από προϊόντα που παράγει η γη. Κι όλα αυτά χάρη στην έντεχνο σοφία και στη φωτιά που του χάρισε ο Προμηθέας

 

4.Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

-«Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν˙ ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής – πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική - ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καί σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις˙ ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι-διεφθείροντο»
Αρχικά οι άνθρωποι κατοικούσαν διασκορπισμένοι σε μικρές και απομονωμένες ομάδες, υστερούν όμως σημαντικά σε δύο πολύ σημαντικούς τομείς:

α) Στον πόλεμο εναντίον των άγριων ζώων, τα οποία τους εξόντωναν, γιατί υπερτερούσαν σε δύναμη
β) Στη σωστή οργάνωση και διοίκηση των κοινωνιών, που θα επέτρεπε την αρμονική συνύπαρξη των πολιτών και θα καθιστούσε τις ενέργειές τους συντονισμένες και αποτελεσματικές.

Έτσι, λοιπόν, προκειμένου να αντιμετωπίσουν αυτούς τους κινδύνους, αναγκάζονται να συγκεντρωθούν και να συγκροτήσουν τις πρώτες μορφές κοινωνίας, πράγμα που αποτελεί και το τελευταίο στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού του ανθρώπου. Λόγω, όμως, της έλλειψης πολιτικής οργάνωσης άρχισαν να αδικούν ο ένας τον άλλον και να αλληλοσκοτώνονται, με αποτέλεσμα να βρεθούν πάλι στην ίδια χαοτική κατάσταση.

σημείωση!!! Η σειρά με την οποία αναφέρονται τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού του ανθρώπου δεν είναι χρονική αλλά μάλλον αξιολογική. Έτσι, προτάσσεται η θρησκεία (ηθικός πολιτισμός), πιθανότατα λόγω της άμεσης σύνδεσής της με το «θείας μετέσχε μοίρας», ακολουθεί η γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός) και τέλος, αναφέρεται ο υλικός πολιτισμός. Για τον ίδιο λόγο άλλωστε τα επιρρήματα «πρῶτον» και «ἔπειτα» δεν έχουν χρονική αλλά απλώς μεταβατική σημασία.

«πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική»

Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νόμων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών,  ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισμού. Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους  από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό. Η πολεμική τέχνη χρειάζεται διοικητική ικανότητα, πειθαρχία, ομαδικό πνεύμα, τακτική, συνεργασία που ακόμα δε διαθέτουν οι άνθρωποι λόγω απουσίας της πολιτικής τέχνης.

Πρωταγόρας: η κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων  ήταν αποτέλεσμα του φόβου τους προς τα θηρία, για να αντιμετωπίσουν τους εξωτερικούς κινδύνους.  Είναι προϊόν συμφωνίας και παραβίαση της ανθρώπινης φύσης, εφόσον οι άνθρωποι δεν πλάστηκαν για να ζουν ομαδικά.

Αριστοτέλης: οι άνθρωποι οδηγήθηκαν στην οργάνωση κοινωνιών λόγω της έμφυτης ανάγκης τους να συμβιώνουν με άλλους ανθρώπους. Η δημιουργία κοινωνιών είναι εγγενές χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, εκτός αν είναι θεός ή θηρίο.

 

Β. Η παρέμβαση και τα δώρα του Δία
1.Η ΑΙΔΩΣ -Η ΔΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ

«Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»
Ο Δίας δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του για τους ανθρώπους και για να  αποσοβηθεί η επαπειλούμενη αλληλοεξόντωσή τους αποφασίζει να τους προσφέρει τήν αἰδῶ καί τήν δίκην. Έτσι, θα είναι δυνατή η συγκρότηση κοινωνιών και η περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού.

«αἰδῶς»:  εμπεριέχει και εκφράζει όλες εκείνες τις ηθικές αναστολές που προφυλάσσουν το άτομο από τις κάθε λογής εκτροπές. Οι αναστολές αυτές το κάνουν να φοβάται μήπως προσκρούσει στον κώδικα συμπεριφοράς του κοινωνικού του περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα να χάσει την εκτίμηση των συμπολιτών του.
«δίκη»: η έμ­φυτη περί δικαίου αντίληψη, είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων.

Πρόκειται για δύο αρετές παρα­πλήσιες ή και ταυτόσημες με τη δικαιοσύ­νη, και τη σωφροσύνη, χάρη στις οποίες η συμπεριφορά του ανθρώπου συγκρατεί­ται στα όρια του κοινωνικά επιτρεπτού. Η αιδώς και η δίκη κατοχυρώνουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, γιατί περιστέλλουν μέσα του τις εγωιστικές εκείνες τάσεις και παρορμήσεις - απληστία, φθόνο, μισαλλοδοξία, επιθετικότητα - που εξωθούν σε αντικοινωνική συμπεριφορά. Ταυτόχρονα, είναι «δεσμοί φιλίας συναγωγοί», δηλαδή κατά λέξη, οδηγούν τους ανθρώπους στο ίδιο σημείο και τους δένουν μεταξύ τους με φιλία. Και αυτό, γιατί ενισχύουν στον ψυχικό τους κόσμο οτιδήποτε ευνοεί την προσέγγιση μεταξύ των ανθρώπων (ανοχή, αυτοσυγκράτηση, φιλαλληλία, κατανόηση, τάση για συνεργασία) και συμβάλλει στην εμπέδωση της κοινωνικής αρμονίας.(Κατσιμάνης)

Σύγκριση δώρων Προμηθέα και Δία

Τα δώρα του Προμηθέα βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού. Όμως με αυτά δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες. Επιπλέον, τα δώρα αυτά τα έκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς. Αντίθετα, τα δώρα του Δία, που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άνθρωπο από τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή, να δημιουργήσει κοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού.

2. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΡΕΤΗΣ

«πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω;»

Ο Δίας στέλνει τα δώρα του στους ανθρώπους με τον Ερμή, ο οποίος προβληματίζεται αν πρέπει να δοθούν σε όλους τους ανθρώπους. Η ερώτηση του Ερμή φαντάζει αφελής και κωμική και δημιουργεί μια ατμόσφαιρα θυμηδίας, που ωστόσο έχει τη λειτουργικότητά της:

α) να χαλαρώσει προς το παρόν τον ακροατή και να τον προετοιμάσει για το συμπέρασμα του μύθου, που ακολουθεί
β) η εναλλαγή ευθέος και πλαγίου λόγου δίνει ζωντάνια και παραστατικότητα στην αφήγηση
γ) η ερώτηση του Ερμή τονίζει την επιτακτικότατη απαίτηση του Δία να δοθούν σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους.
«εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί»
Σ’ αυτό το σημείο γίνεται αναφορά στη χρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία διότι έτσι:
α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες
β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σε κάθε τομέα, με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίας.

«οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν»

Στη φράση αυτή εντοπίζεται η αιτιολόγηση-επιχείρημα του Δία. Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούν οργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες.

Επομένως κάθε πόλη που στερεί από τους πολίτες της τη δυνατότητα να συμμετέχουν στα όρ­γανα όπου λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις είναι μια πόλη «παρεκβατική», που έχει εκτραπεί από την ιστορική αποστολή της και ακολουθεί το δρόμο της πολιτικής ανισότητας και αδικίας. Επομένως, μέσα από τη μυ­θική αφήγηση που επιβάλλει την καθολική και χωρίς εξαιρέσεις συμμετοχή των πολιτών στις δύο βασικές πολιτικές αρετές, την αιδώ και τη δίκη, ο Πρωταγόρας ουσιαστικά θεμελιώνει από θεωρητική άποψη την αθηναϊκή δημοκρατία (Κατσιμάνης)

Η σημασία και η αυστηρότητα του νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») σε όποιον δε συμμορφώνεται στις εντολές του. Η παρομοίωση όποιου δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή με αρρώστια της πόλης υποδηλώνει ότι αποτελεί κίνδυνο γι’ αυτή και πρέπει να θανατωθεί για να διαφυλαχθεί η τάξη και η ισορροπία.

Γ. Συμπέρασμα-επιμύθιο: η καθολικότητα της πολιτικής αρετής.

«οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ φῄς – εἰκότως ὡς ἐγώ φημί - ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις. Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.»

Ο Πρωταγόρας επαναλαμβάνει τη θέση που υποστήριξε ο Σωκράτης στην 1η ενότητα και φαίνεται να τη δέχεται αλλά να την ερμηνεύει με διαφορετικό τρόπο. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από το μύθο είναι τα εξής:
α) Οι Αθηναίοι σε τεχνικά θέματα ζητούν τη συμβουλή αποκλειστικά και μόνο των ειδικών, ενώ σε θέματα πολιτικής αρετής, που πρέπει να είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη (ἣν  δεῖ  διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης),- με τη «δίκην» και την «αιδώ» - δέχονται τη συμβουλή όλων ανεξαιρέτως των πολιτών.
β) Το ότι όλοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή, δε σημαίνει ότι αυτή δε διδάσκεται, όπως υποστήριξε ο Σωκράτης, αλλά ότι είναι αναγκαία η ύπαρξή της για την οργάνωση κοινωνιών
γ) Ο Πρωταγόρας δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής, όμως δεν αποδεικνύει ακόμα ότι διδάσκεται
δ) Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ’ ένα μεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του.

Το ερώτημα, βέβαια, εί­ναι σε τι χρειάζεται πλέον η διδασκαλία του Πρωταγόρα, εφόσον οι πά­ντες διαθέτουν την πολιτική αρετή;

Αυτές τις δύο αξίες-συστατικά της πολιτικής αρετής (αιδώς-δίκη) τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Σ’ αυτό θα συντελέσουν και οι φορείς αγωγής. Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.