Πλάτωνος "Πρωταγόρας"-ενότητα 3η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η

«η κλοπή της φωτιάς»

1. «Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ ᾿Επιμηθεὺς..»: Διαφαίνεται η έλλειψη σοφίας και προνοητικότητας, η απερισκεψία του καθώς σπατάλησε όλες τις ιδιότητες στα άλογα όντα, αφήνοντας τον άνθρωπο εντελώς απροστάτευτο. Μ’ ένα σχήμα μείωσης και λιτότητας χρησιμοποιείται αντί για μία λέξη η αντίθετη της με άρνηση (οὐ πάνυ τι σοφὸς) και ενώ εκφράζει κάτι λιγότερο, εννοείται κάτι περισσότερο π.χ. οὐχ ἥκιστα (όχι πολύ λίγο) αντί για μάλιστα (πάρα πολύ).

2.«..καὶ ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο..» : Δηλώνεται η τραγική θέση στην οποία περιήλθε ο Επιμηθέας που, αφού έδρασε απρονόητα και αστόχαστα, βρίσκεται τώρα μπροστά σ΄ ένα τραγικό αδιέξοδο, να μην έχει μείνει πια κανένα εφόδιο για τον άνθρωπο.

3. «..γυμνόν τε καὶ ἀνυπὸδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον·»:  O Προμηθέας, όταν ήρθε να επιθεωρήσει τη διανομή, διαπίστωσε ότι ο αδελφός του ξέχασε εντελώς τον άνθρωπο αφήνοντας τον γυμνό, ανυπόδητο, χωρίς στρώμα και άοπλο δηλ. εντελώς ανεπαρκή βιολογικά. Η υλική υπόσταση και η βιολογική θωράκιση του ανθρώπου είναι ανίσχυρες στους κινδύνους του περιβάλλοντος, ο οποίος μάλλον βρίσκεται στο έλεος φυσικών δυνάμεων. Επομένως κατά τον Πρωταγόρα, εξαιτίας του Επιμηθέα ο άνθρωπος ήταν το πιο αδικημένο και αδύναμο ον απέναντι σε όλα τα υπόλοιπα, ενώ ο Αριστοτέλης δεν παραδέχεται αυτήν την άποψη και υποστηρίζει ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια.

 4. «τὸ ἀνθρώπων γὲνος»: Προβάλλεται ο άνθρωπος ως μία ενιαία έννοια και δεν γίνεται διαχωρισμός σε ελεύθερους και δούλους καθώς και η απροκατάληπτη ενότητα του ανθρώπινου γένους, το οποίο δεν χαρακτηρίζεται από διακρίσεις και ανισότητες που οφείλονται στη φύση. Ο Πρωταγόρας με τη συγκεκριμένη έκφραση φαίνεται ότι υπερασπίζεται την άποψη ότι οι άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, αλλά θέσει άνισοι, δηλαδή η φύση προίκισε τους ανθρώπους με τα ίδια γνωρίσματα, αλλά η κοινωνική συμβίωση και οργάνωση τελικά τους καθιστά άνισους. Η θέση αυτή εντάσσεται στο γενικό πλαίσιο της αντίληψης των σοφιστών, για την ενότητα και την ισότητα των ανθρώπων της εποχής τους χωρίς τις διακρίσεις. Αναμφισβήτητα πρόκειται για πρωτοποριακές για την εποχή τους αντιλήψεις.

 5. «ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα»

Εἱμαρμένη < μείρομαι = παίρνω μέρος / λαμβάνω τμήμα / δέχομαι τη μοίρα μου / το πεπρωμένο κοινή ρίζα με τα: μέρος, μοίρα

Είναι στοιχείο του μύθου που προσδιορίζει την εξέλιξη του χρόνου. Εκφράζει το πέρασμα από τη μια εποχή στην άλλη χωρίζοντας έτσι την εποχή της δημιουργίας σε στάδια. Το πρώτο στάδιο ήταν η θεογονία, το δεύτερο η δημιουργία των έμβιων όντων μέσα στη γη από τους θεούς και η διανομή εφοδίων από τους Τιτάνες και το τρίτο η εμφάνιση του ανθρώπου πάνω στη γη. Μπορεί ακόμη να ταυτιστεί με το χριστιανικό «ὅτε ἦλθε τὸ πλὴρωμα τοῦ χρὸνου». Για τον άνθρωπο η πορεία από το εσωτερικό της γης στο φως συνιστά μια ανοδική πορεία από τις εξαρτήσεις της βιολογικής ύπαρξης στην αυτονομία του νοήμονος όντος. Αυτό το ποιοτικά διαφορετικό, σε σχέση με τα ζωικά είδη, πέρασμα του ανθρώπου από τη γη στο φως, από τη βιολογική παρουσία στη νοήμονα και αυτοπροσδιοριζόμενη ύπαρξη, αποδίδεται συμβολικά με τη μορφή του Προμηθέα.

 6.«τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί»: Τα δώρα του Προμηθέα στον άνθρωπο ήταν δύο: «ἡ ἔντεχνος σοφία» και «τὸ πῦρ».Η κλοπή δεν κρίνεται ως παράβαση ηθικής φύσεως που δεν έπρεπε να γίνει, αλλά ως ευρηματική πράξη του Προμηθέα-ανθρώπου που υπαγορεύεται από την ίδια την αρχή της αναπλήρωσης στη φύση, η οποία κατηύθυνε και τη μοιρασιά του Επιμηθέα. Τα «δώρα» αναπληρώνουν τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου στον κόσμο. Η κατ’ αναγκαιότητα, λοιπόν, παράβαση έχει πρακτικό αντίκρισμα στον άνθρωπο, καθώς η τεχνική και η γνώση της τέχνης της φωτιάς επιτρέπουν στον άνθρωπο να επινοεί τα προς το ζῆν και να εφαρμόζει πρακτικά τις επινοήσεις του. Ο άνθρωπος είναι σε θέση με τις δύο αυτές κατακτήσεις να μετασχηματίζει τους σχεδιασμούς και τις επινοήσεις του σε πρακτικό πρόγραμμα ζωής.

 
α.«Ἡ ἔντεχνος σοφία»: (βλέπε και σχόλια στο σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)
Είναι η συστηματική και βαθιά γνώση των πραγμάτων, η οποία εξωτερικεύεται, συγκεκριμενοποιείται και αξιοποιείται σε κατασκευαστικές επιδόσεις. Η ενέργεια όμως του κάθε ανθρώπου εξαρτάται από το επίπεδο της γνώσης του. Πρόκειται για μια τεχνογνωσία που αναφέρεται σ΄ ένα ευρύτατο φάσμα εφαρμογών, από την καλλιέργεια της γης και τη θεραπεία ασθενειών ως  την κατασκευή σπιτιών.(homo faber) «Ἡ ἔντεχνος σοφία» παρουσιάζεται ότι δόθηκε  στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας του ως ολοκληρωμένο σύνολο (αμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε ο Επιμηθέας) και δεν αποτελεί θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες. Φυσικά αυτό αναιρείται, αν κανείς δει την παρέμβαση του Προμηθέα συμβολικά ως φάση της εξέλιξης στην οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση και την προσαρμογή του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον (προμηθεϊκό στάδιο). Στην προηγούμενη φάση (επιμηθεϊκό στάδιο) είχε συντελεστεί ο βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου. Επίσης η λέξη τέχνη καλύπτει και τις "καλές τέχνες", τη χειροτεχνία και την επιδεξιότητα.

β. «τὸ πῦρ»: Είναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικού επιτεύγματος και την πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων.

Η απρονοησία του Επιμηθέα αντιμετωπίστηκε άμεσα και με αποφασιστικό τρόπο, με τη θαρραλέα πρωτοβουλία του Προμηθέα να κλέψει «τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί» από την Αθηνά και τον Ήφαιστο και να τη δώσει στον άνθρωπο. Έτσι ο Προμηθέας του έδωσε τη δυνατότητα όχι μόνο να επιβιώσει αλλά και να διαφοροποιηθεί από τα υπόλοιπα ζώα (άλογα όντα) δημιουργώντας τεχνικό πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής. Δώρισε στον άνθρωπο την πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας, που έμαθε να μεταχειρίζεται, τη φωτιά, που αποτελεί τη βάση όλων των τεχνολογικών προόδων που πέτυχε από τότε. Με την κλοπή της φωτιάς, που συμβολίζει επιπλέον τη δημιουργικότητα, τη ζωτικότητα και τη φαντασία, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις του Δία, ο Προμηθέας εκφράζει και ενισχύει την ορθολογική πίστη ότι ο άνθρωπος μπορεί με τη γνώση και την πράξη να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη ζωή του. Αυτή η αδιάσπαστη σύνδεση της τεχνολογικής και της πνευματικής δραστηριότητας εκφράζεται καθαρότατα στην αρμονική σύμπραξη των δύο θεών της Αθηνάς και του Ηφαίστου.

 7. «Ἡφαίστου καὶ ᾿Αθηνᾶς» «τὸ τῆς ᾿Αθηνᾶς καί ῾Ηφαίστου οἴκημα»: Η θεά Αθηνά αντιπροσωπεύει τη θεωρητική γνώση και συγκεκριμένα τις τεχνικές γνώσεις ενώ ο Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την πρακτική γνώση και συγκεκριμένα την εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων της Αθηνάς με τη βοήθεια της φωτιάς (σὺν πυρί). Παρατηρείται ότι οι δύο θεοί αναφέρονται μαζί, άλλωστε και στη μυθολογία ήταν πολύ στενά συνδεδεμένοι, μάλιστα η Αθηνά ήταν παιδαγωγός του γιου του Ηφαίστου, του Εριχθονίου. Υπήρχαν και πολλά κοινά ιερά σε όλη την Ελλάδα, όπως ο ναός της Αθηνάς και του Ηφαίστου στην Αθήνα και στην Ολυμπία αλλά υπήρχαν και κοινές γιορτές.

 

8. «τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν»: Η «ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί», η «σοφία περὶ τὸν βίον», η «έμπυρος τέχνη» προηγήθηκαν χρονικά του πνευματικού πολιτισμού. Ο τεχνικός πολιτισμός -τεχνική γνώση- δόθηκε στον άνθρωπο την ίδια σχεδόν στιγμή με την γέννηση του, παρουσιάζεται δηλαδή ως στοιχείο έμφυτο σ’ αυτόν. Η πολιτική όμως τέχνη,  για να οργανωθεί η πολιτική και κοινωνική ζωή και να αναπτυχθεί ο πνευματικός πολιτισμός, βρίσκεται στα χέρια του Δία.  Ιδιαίτερης σημασίας είναι η άποψη που συνάγεται από τον μύθο και αποδίδεται στον Πρωταγόρα ότι στην προϊστορία του ανθρώπινου γένους προηγήθηκε η κατάκτηση τεχνικής πρόσφορης για τον βιοπορισμό του και ακολούθησε η κατάκτηση της πολιτικής τέχνης. Άρα η κατάκτηση της τεχνικής από τον άνθρωπο, που χαρακτηρίζεται σαν τιτανική πράξη κλοπής, συνέβη σε μια πρώιμη φάση, προκοινωνική και δείχνει τις τότε δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Αντίθετα, η πολιτική ήταν ακόμη απρόσιτη σχεδόν στο ανθρώπινο πνεύμα και κατακτήθηκε σε υστερότερη στιγμή της ιστορίας του ανθρώπου και αφού είχαν διαμορφωθεί οι κατάλληλες συνθήκες. Εξάλλου και οι τεχνικές γνώσεις και η φωτιά είναι θεϊκής προέλευσης, πράγμα που δείχνει την ιδιαίτερη αξία των δώρων με τα οποία ο άνθρωπος προικοδοτήθηκε.

9. «Διὸς φυλακαὶ»: Οι φοβεροί φρουροί της πολιτικής τέχνης στην ακρόπολη του Δία ήταν το Κράτος και η Βία που αναφέρονται στη «Θεογονία» του Ησίοδου και στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου. Είναι αυτοί που εμποδίζουν τον Προμηθέα να την κλέψει και να τη δωρίσει και αυτή στους ανθρώπους. Συμβολίζουν τις δυσκολίες και τις τεράστιες προσπάθειες των ανθρώπων να μπορέσουν να την αποκτήσουν, να οργανωθούν πολιτικά και να επιβιώσουν με μια ανώτερη μορφή ζωής. Η πολιτική τέχνη είναι η βάση για την τέλεια οργάνωση και ο συνδυασμός της κοινωνικής ζωής με τον πνευματικό πολιτισμό.

 10. «καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται»: η εμφανέστατη βιολογική υστέρηση του ανθρώπου δεν τον οδήγησε στην εξαφάνιση, γιατί η έντεχνη σοφία και η φωτιά λειτούργησαν αντισταθμιστικά, του επέτρεψαν να επιβιώσει, να βελτιώσει τις συνθήκες της διαβίωσης του, να κυριαρχήσει στη φύση και να δημιουργήσει πολιτισμό.

11. «Προμηθέα δὲ δι’ Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.» Βλέπε και σχόλια στο σχολικό εγχειρίδιο για τη "δίκη" στη σελ. 78.

Η έκφραση «δι’ Ἐπιμηθέα» θέλει να τονίσει την απρονοησία του Επιμηθέα και την ευθύνη του για τα δεινά που ακολούθησαν για τον Προμηθέα. Ο Δίας εξοργίστηκε με την πράξη του Προμηθέα και τον τιμώρησε δένοντας τον στο Καύκασο, όπου ένας αετός  κάθε μέρα έτρωγε το συκώτι του, το οποίο ξαναγινόταν τη νύχτα. Ο Ηρακλής σκότωσε τον αετό, ελευθέρωσε τον Προμηθέα και τον συμφιλίωσε με τον Δία.

Αισθητικά ο μύθος του Πρωταγόρα παρουσιάζει συνδυασμό στοιχείων λαϊκού ύφους και περίτεχνης συσσώρευσης ποιητικών εκφράσεων και σχημάτων λόγου.
Πιο συγκεκριμένα:

• Στοιχεία λαϊκού ύφους στη 2^η και 3^η ενότητα:
• Η φράση: «Ἦν γάρ ποτε χρόνος»
• Απλή σύνταξη: μικροπερίοδος λόγος ,παρατακτική σύνδεση , επαναλήψεις (κυρίως ρημάτων: «νέμω», «μηχανῶμαι», «προσάπτω», «ἀπορῶ», «δίδωμι»), συχνή χρήση του «οὖν» και του «ἐπειδὴ»
• Παραδείγματα ποιητικών εκφράσεων: χρόνος ἦλθεν, γῆς ἔνδον, ἄοπλον φύσιν, σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγήν, τῷδε αὐτῷ (αντί αὐτῷ τούτῳ), ἀϊστωθείη, ἀλληλοφθοριῶν, διαφυγὰς ἐπήρκεσε κ.ά.
• Σχήματα λόγου:

Σχήμα χιασμού:
«ἐκ γῆς καὶ πυρὸς … ὅσα πυρὶ καὶ γῇ»
Ρητορικά σχήματα (διαιρέσεις): «ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα»
Σχήμα μείωσης και λιτότητας: «οὐ πάνυ τι» αντί «ἐλάχιστα»: τονίζει την απρονοησία του Επιμηθέα ως αποτέλεσμα της πνευματικής του κατωτερότητας.
Αντιθέσεις:
«… τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε …»: τονίζεται η διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα όσον αφορά την κατανομή εφοδίων
«… ἐκ γῆς εἰς φῶς»: η αντίθεση τονίζει την έξοδο από το σκοτάδι της αφάνειας και της ανυπαρξίας στο φως της ύπαρξης, αλλά και την ανοδική πορεία από τον σκοτεινό κόσμο των βιολογικών εξαρτήσεων στο φως της γνώσης που κατακτά σταδιακά και με αγώνες το νοήμον ον.
Πολυσύνδετο σχήμα:
«… γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον»: τονίζονται οι ελλείψεις του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα έμβια όντα
Βραχυλογία:
«ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διὶ» αντί «ἡ γὰρ πολιτικὴ τέχνη ἦν παρὰ τῷ Διὶ»

Αυτός ο τρόπος γραφής από τη μία ακολουθεί το περίτεχνο ύφος των σοφιστών και από την άλλη τη φυσικότητα του λαϊκού τρόπου έκφρασης που ταιριάζει στην αφήγηση του μύθου.

Για τα ερμηνευτικά σχόλια πολύτιμα ήταν τα βοηθήματα:

1.ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» εκδόσεις Gutenberg

2.Κ.Ν.ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» εκδόσεις Πατάκη

3.ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ «ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» εκδόσεις Gutenberg

4.ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ