Πλάτωνος "Πρωταγόρας"-ενότητα 1η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

«μπορεί η αρετή να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας;»

 1. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ

Ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι διδάσκει την "εὐβουλία": σύνεση, ορθοφροσύνη, σωστή κρίση, η οποία θα εκδηλώνεται και στην ιδιωτική ζωή και σε θέματα που αφορούν την πόλη δηλ. στα πολιτικά ζητήματα.

Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στο "πράττειν" και "λέγειν" τα της πόλεως.
"πράττειν»: η ικανότητα του εύστοχου και δυναμικού χειρισμού των προβλημάτων της πόλεως.

"λέγειν": η ικανότητα του πολιτικού να μιλά στην εκκλησία του δήμου και να πείθει.

"πράττειν και λέγειν": είναι τα δύο στοιχεία της πολιτικής τέχνης που διδάσκει ο Πρωταγόρας. Αξιοσημείωτο είναι βέβαια ότι προηγείται το "πράττειν" και ακολουθεί το "λέγειν" όμως ο Πρωταγόρας δίνει προτεραιότητα στην πολιτική δράση, στην πράξη, αφού τη θεωρεί ιδιαίτερα σημαντική για έναν πολιτικό. Eπαγγέλλεται ότι μπορεί να κάνει τον πολίτη να δρα με επιτυχία στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο και να συνδυάζει τα έργα με τα λόγια, την πράξη με τη θεωρία, τη δράση με το επιχείρημα.

Η σύζευξη λόγων και έργων αποτελεί ιδανικό της αρχαίας ελληνικής σκέψης και συνάμα στάση ζωής. Η πίστη ότι η ολοκλήρωση επιτυγχάνεται όταν ο άνθρωπος αποδεικνύεται άξιος στα λόγια και τα έργα, έχει διαμορφωθεί από την εποχή του Ομήρου. Ο Θουκυδίδης μάλιστα στον "ΕΠΙΤΑΦΙΟ" θα μιλήσει με έμφαση για την ανάγκη λόγων και έργων ως αποδεικτικών της ανδρείας των ανθρώπων.

 

2. Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

• Διαφαίνεται με λεπτό τρόπο μια ειρωνική διάθεση απέναντι στον Πρωταγόρα. (αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά… αφού το λες εσύ, δε μπορώ να το αμφισβητήσω…)
• Θεωρεί ότι τα λόγια του Πρωταγόρα χαρακτηρίζονται από ασάφεια και δυσκολία στην κατανόηση και προσπαθεί να τον οδηγήσει να δηλώσει με ακρίβεια το επάγγελμά του.
•  Θέλει συγκεκριμένες απαντήσεις και όχι γενικόλογα και αοριστολογίες. Έτσι ορίζει ο ίδιος το αντικείμενο της διδασκαλίας του σοφιστή, δηλ την «πολιτική τέχνη», το να κάνει τους άνδρες «αγαθούς πολίτες» και ο Πρωταγόρας συμφωνεί.
• Εφαρμόζει τη γνωστή "μαιευτική μέθοδο" με την οποία με κατάλληλες ερωτήσεις οδηγεί το συνομιλητή του στη γέννηση ιδεών και απόψεων, στις οποίες ο ίδιος τους καθοδηγεί να φτάσουν.  Ο Σωκράτης πιστεύει στο διδακτό της αρετής αλλά προσποιείται και χρησιμοποιεί τέχνασμα, για να ελέγξει τι ακριβώς διδάσκει ο Πρωταγόρας, σε ποιο βαθμό κατέχει το αντικείμενο της διδασκαλίας του και με ποιο τρόπο επιδιώκει να μεταδώσει αυτές τις γνώσεις στους μαθητές του.

3. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
Η πολιτική τέχνη, η "πολιτική ἀρετή" ή "ἀνδρός ἀρετή" είναι η  δράση του ατόμου-πολίτη στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο και η σχετική αγωγή αποσκοπεί στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης και στη σφυρηλάτηση τέτοιου ήθους, ώστε ο πολίτης να συμβάλλει θετικά και στους δυο αυτούς τομείς.

Ο Πρωταγόρας λοιπόν υποστηρίζει ότι μπορεί να μεταδώσει στους νέους τα συστατικά εκείνα στοιχεία που διαμορφώνουν τον υποδειγματικό πολίτη: ήθος, κρίση ορθοφροσύνη, λόγο

[Μπορεί να προκαλεί εντύπωση ότι η αρετή του ανδρός χαρακτηρίζεται ως "πολιτική ἀρετή" όμως ο Αθηναίος του 5ου αι. π.Χ. βρίσκεται σε τόσο στενή σχέση με την πόλη του, ώστε μόνο στα πλαίσια της συλλογικής ευημερίας μπορεί να νοηθεί και η δική του ευημερία. Η προσωπική του ηθική συμπεριφορά δεν μπορεί να θεωρηθεί αποκομμένη από μία ανάλογη συμπεριφορά ως πολίτη.]

 

4. ΑΓΑΘΟΙ ΑΝΔΡΕΣ
Όταν ο Σωκράτης μιλά για την "πολιτική ἀρετή" αναφέρεται σε άνδρες, καθώς μόνοι αυτοί έχουν πολιτικά δικαιώματα στην αρχαία Ελλάδα. Τα δικαιώματα αυτά μπορούν να εντοπιστούν σε δύο τομείς:

α) στον οίκο: όπου ο ενήλικας ελεύθερος άνδρας είναι αυτός που έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας, διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας· γυναίκες / παιδιά / δούλοι, κηδεμονεύονται.

β) στο δημόσιο επίπεδο: οι ελεύθεροι Αθηναίοι έχουν δικαιώματα πολίτη, δηλ.: να συμμετέχουν στις συνελεύσεις να εκλέγονται στα αξιώματα να στρατεύονται να γίνονται μέλη των δικαστηρίων

 ΑΓΑΘΟΣ Άνδρας:  το ιδανικό του Αθηναίου πολίτη "καλός κἀγαθός". Σημαίνει:

• Ωραίος, γυμνασμένος, ικανός να εκπληρώσει τα καθήκοντα του ως οπλίτης (καλός).
• Σώφρων-συνετός, με απόλυτη αυτοσυγκράτηση απέναντι στα πάθη με ικανότητα να κρίνει και να δρα με οδηγό το λόγο (αγαθός).

Ο Πρωταγόρας στο σημείο αυτό αναφέρεται μόνο στον όρο "ἀγαθός", γιατί η αγαθότητα είναι αυτό που μπορεί να διδάξει.

5. Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

α) Θέτει τη διττή άποψη απέναντι στο λόγο του Πρωταγόρα:

• η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται.
• οι άνθρωποι δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή.

β) Tην άποψή του τη διατυπώνει με ευγένεια, μετριοφροσύνη και υποκειμενική χροιά. Ωστόσο διακρίνουμε έναν ειρωνικό τόνο, τον οποίο καλύπτει με φιλοφρονήσεις φαινομενικές. (Αφού το λες εσύ, δε μπορώ να το αμφισβητήσω…)

 

6. ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

 

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ: Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ: Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί (υπάρχει ειρωνική χροιά στα λεγόμενά του) αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα, χωρίς να έχει προηγηθεί διδαχή Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης, συμβουλές δίνουν μόνο όσοι έχουν γνώσεις εξειδικευμένες. ΑΡΑ: ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν, γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν να αποφασίζουν αυτοί. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι Αθηναίοι  θεωρούν ότι η πολιτική αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται.

 

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ: Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σε άλλους ανθρώπους.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ: Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι διαθέτουν (για παράδειγμα, ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε στα παιδιά του, ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία). Ο Περικλής: παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφρονα, επειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη. Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ' έναν μάλλον προσβλητικό τρόπο. Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής, αλλά μιλά γι' αυτόν αντικειμενικά. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή.

 

7. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά. Ωστόσο θα μπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους:
Για το πρώτο επιχείρημα μπορεί να υποστηριχθεί ότι είναι κατά βάση ορθό, μέσα στο πλαίσιο της άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας της κλασικής Αθήνας, όπου η ενασχόληση με τα κοινά γινόταν βίωμα κάθε Αθηναίου πολίτη. Ωστόσο μπορεί κάποιος να αντιτάξει τα εξής:

α)Είναι υπεραπλουστευμένη η άποψη ότι οι Αθηναίοι δε διδάσκονταν από κανέναν την πολιτική τέχνη, καθώς η Αθήνα ήταν ένα καθημερινό σχολείο για να εντρυφήσει κανείς στην πολιτική τέχνη.

β) Δεν είναι απαραίτητο, επειδή ο αθηναϊκός λαός είναι σοφός, η γνώμη του να γίνεται δεκτή ως αληθινή.
γ) Είναι αμφίβολο αν όλοι οι συμμετέχοντες στις συνελεύσεις Αθηναίοι είχαν επίγνωση της ουσίας και της σοβαρότητας των θεμάτων. Εξάλλου πολλές φορές ο σοφός αθηναϊκός λαός παρασύρθηκε από δημαγωγούς με ολέθριες συνέπειες για το συμφέρον της πόλης.

 Σχετικά με το δεύτερο επιχείρημα, ακόμη και στη σημερινή εποχή (και παρά την  ανάπτυξη των κλάδων της πολιτικής επιστήμης) πολλοί υποστηρίζουν ότι η πολιτική αρετή αποτελεί έμφυτο χάρισμα και δεν μπορεί να κατακτηθεί μέσω κάποιας διδασκαλίας και μπορεί κάποιος να αντιτάξει τα εξής:

α) Αυτός που κατέχει την πολιτική αρετή δε σημαίνει ότι έχει την ικανότητα και να τη μεταδώσει κιόλας.

β) Η επιτυχία της διδασκαλίας εξαρτάται και από τη φυσική ικανότητα του διδασκομένου να αφομοιώσει κάποιες γνώσεις. Αν δεν υπάρχουν αυτές οι φυσικές ικανότητες (όπως στην περίπτωση των παιδιών του Περικλή), η διδασκαλία δεν έχει ιδιαίτερα αποτελέσματα.

 

8. Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ ΤΗΣ
Ο Πρωταγόρας αποδέχεται να αναλύσει την άποψη του αφήνοντας όμως στην κρίση των ακροατών τον τρόπο της ανάλυσης: με μύθο ή με διάλεξη.
Ο σοφιστής παρατηρούμε ότι:

• επιδεικνύει την αυτοπεποίθηση και την άνεση με την οποία θα μπορούσε να χειριστεί όλους τους τρόπους ανάπτυξης ενός θέματος.
• με την αναφορά του στη διαφορά ηλικίας με τους ακροατές, περιβάλλει με κύρος όσα θα πει, αφού όλοι είχαν σεβασμό στους ηλικιωμένους και στην πείρα τους.
• ο σεβασμός αποδίδει, αφού οι ακροατές αφήνουν τελικά τον Πρωταγόρα να αποφασίσει για τον τρόπο ανάλυσης του θέματος. Αυτός επιλέγει το ΜΥΘΟ.

ΜΥΘΟΣ

είναι μία φανταστική αφήγηση που είτε προέρχεται από την παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή. Έχει χαρακτήρα: α) ποιητικό, γεγονός που του προσδίδει χάρη και γοητεία και β) συμβολικό, με τη χρήση κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών. Ωστόσο ο μύθος δεν είναι επαρκής ως αποδεικτικό στοιχείο ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Οι σοφιστές χρησιμοποιούσαν συχνά τους μύθους τόσο για να ενισχύσουν τα επιχειρήματα τους, όσο και για να εντυπωσιάσουν.

 

ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΤΟ ΜΥΘΟ:

Ο Πλάτωνας δεν ειρωνεύεται την επιλογή του σοφιστή να χρησιμοποιήσει το μύθο, αφού και ο ίδιος στους λόγους του έχει χρησιμοποιήσει μύθους. Όμως με μία ουσιαστική διαφορά: οι μύθοι του Πλάτωνα έχουν χαρακτήρα συμβολικό και χρησιμοποιούνται ως συμπλήρωμα μιας αλήθειας την οποία στηρίζει με επιχειρήματα και τεκμήρια. Αντίθετα ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τους ίδιους τους μύθους ως αποδεικτικά στοιχεία των όσων υποστηρίζει.

 

9. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

 

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ:

Εμφανίζεται: γεμάτος αυτοπεποίθηση. σίγουρος ότι μπορεί να διδάξει την "εὐβουλία". ο λόγος του είναι ασαφής και αοριστολογικός αφού δεν ξεκαθαρίζει το ακριβές αντικείμενο της διδασκαλίας του. η αυτοπεποίθηση του κορυφώνεται μετά την αμφισβήτηση των δυνατοτήτων του από το Σωκράτη, όπου ατάραχος είναι έτοιμος να μιλήσει, σίγουρος για την ικανότητα του ότι θα πείσει. Η συμπεριφορά του δικαιολογείται για δύο λόγους: διδάσκει πολλά χρόνια, είναι καταξιωμένος, επομένως η φήμη του, τού επιτρέπει να έχει τέτοια αυτοπεποίθηση. ένας δάσκαλος πρέπει να δείχνει σιγουριά, διαφορετικά πως θα εμπνεύσει και θα πείσει τους μαθητές του; Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να γίνεται επηρμένος και αλαζόνας.

 

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:

άνθρωπος που προσπαθεί με ευγένεια σεβασμό και λεπτότητα να διαφωνήσει. χρησιμοποιεί μια λεπτή "ειρωνεία" χωρίς όμως να γίνεται προσβλητικός. με συγκροτημένη σκέψη και λογική προσπαθεί να ανακαλύψει την αλήθεια στην οποία είναι προσηλωμένος και την υπηρετεί. δεν είναι ευκολόπιστος ή ευέξαπτος. ωστόσο η συλλογιστική του πορεία παρουσιάζει κάποια ευάλωτα σημεία.