Πλάτωνος "Πρωταγόρας"- ενότητα 2η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

«η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου»

1."..῏Ην γάρ ποτε χρόνος..": συνηθισμένη φράση με την οποία ξεκινούσαν οι μύθοι (μια φορά κι έναν καιρό…) Ο συγκεκριμένος μύθος  πιθανόν αποτελεί δημιούργημα του Πρωταγόρα, αφού πληροφορούμαστε ότι εμπεριέχεται στο έργο του "Περί τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως" που δεν έχει σωθεί. Επίσης:

• Περικλείει αισιόδοξα μηνύματα για την ανοδική πορεία και εξέλιξη του ανθρώπου (βλέπε και α΄ στάσιμο της «Αντιγόνης»)
• Ο λόγος εμφανίζει έντονη ποιητική πνοή και δύναμη, ενώ το ύφος είναι απλό και φυσικό, καθώς χρησιμοποιείται μικροπερίοδος λόγος, συχνές επαναλήψεις και παρατακτική σύνδεση.
• Χρόνος: Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στο χρονικό σημείο μετά τη γένεση των θεών.

Ο Ησίοδος στο έργο του «Θεογονία» ασχολείται με τη δημιουργία κυρίως των θεών 
σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα που μετατοπίζει το κέντρο ενδιαφέροντος
στα υπόλοιπα έμβια όντα και στον άνθρωπο (κοσμογονία).

 

2."..θεοί μέν ἦσαν, θνητά δέ γένη οὐκ ἦν.." Η συγκεκριμένη φράση μας προβληματίζει αφού ο Πρωταγόρας, όσο αφορά την πίστη του στους θεούς ήταν "αγνωστικιστής". Πίστευε δηλαδή ότι η ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίου. Αυτό δεν σημαίνει ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης. Ωστόσο απέφευγε να δώσει στους θεούς συγκεκριμένες μορφές και δεν επιχειρούσε να ερμηνεύει κάποια υπερβατικά φαινόμενα, όπως η θεία παρουσία.

Επομένως η αναφορά στους θεούς στο συγκεκριμένο σημείο έχει συμβολικό χαρακτήρα και απλώς βεβαιώνει την ύπαρξη των θεών χωρίς να αναιρεί τις απόψεις του Πρωταγόρα. Ο Δίας δηλαδή είναι ο "λόγος", η λογική, η νομοτέλεια που διέπει τη φύση και οι άλλοι θεοί αποτελούν όργανα αυτής της νομοτέλειας που ρυθμίζει τις σχέσεις των όντων. Ο Πρωταγόρας δεν ενδιαφέρεται τόσο για το θέμα της ύπαρξης των θεών όσο για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Επιπλέον, δεν θεωρεί τους θεούς αιώνιους, αλλά  κι αυτοί, όπως και τα ζώα («καὶ τούτοις»), δημιουργήθηκαν μια δεδομένη χρονική στιγμή, που προηγήθηκε από τον χρόνο δημιουργίας των θνητών όντων. Εξάλλου οι θεοί διαμόρφωσαν μόνο την εξωτερική εμφάνιση των πλασμάτων και ανέθεσαν στους δύο τιτάνες την κατανομή εφοδίων και ιδιοτήτων.

 3. “..Καί τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμὲνος γενέσεως.." Η χρήση του "καί" υποδηλώνει ότι υπήρχε χρόνος γέννησης και για τους θεούς. Υπήρχαν βέβαια και αντιλήψεις που υποστήριζαν πως οι θεοί δεν έχουν αρχή και τέλος.

4. "..Θνητά...εἱμαρμένος γενέσεως.."  Η εμφάνιση  όλων των έμβιων όντων-ειδών ήταν ταυτόχρονη, αλλά φυσικά έγινε μετά από τους θεούς στο  χρόνο που όρισε το πεπρωμένο, η τύχη, η μοίρα με τη σημασία όμως του αναπόφευκτου, του προορισμένου να συμβεί απαρέγκλιτα.

 (εἱμαρμένος)  δεν είναι μία θεϊκή επιλογή, αλλά κάτι ανώτερο και από τους θεούς ,είναι «το πλήρωμα του χρόνου», η αναγκαιότητα δηλαδή που οδηγεί το πέρασμα από μία εποχή σε άλλη, από μία μορφή ζωής σε άλλη. Η πίεση της ανάγκης για επιβίωση, για βελτίωση των όρων ζωής, η χρεία, γίνεται κινητήρια δύναμη της εξέλιξης.

 5."..γῆς ἔνδον ἐκ γῆς....κερὰννυται.." ο άνθρωπος και όλα τα γένη πλάστηκαν στο εσωτερικό της γης.

Συμβολισμός: γίνεται αναφορά στη αρχέγονη αντίληψη για τη "Μητέρα-Γη", στη μήτρα της οποίας γονιμοποιήθηκαν και γεννήθηκαν όλα τα έμβια όντα και στη συνέχεια έρχονται στο φως με τη σφραγίδα του "αυτοχθονισμού" που αποτελεί την πεποίθηση ότι ορισμένες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη, την οποία ύστερα την έκαναν πατρίδα τους. (π.χ οι Αθηναίοι)

"ἐκ γῆς καί πυρός": οι κοσμογονίες διαφοροποιούνται ως προς τα στοιχεία από τα οποία δημιουργήθηκε ο κόσμος. Ο Πρωταγόρας υιοθετεί την αρχική θεωρία του Παρμενίδη που υποστήριξε ότι ο κόσμος προήλθε από την ανάμειξη γης και φωτιάς, ενώ ο Εμπεδοκλής μίλησε για τέσσερα στοιχεία: "πῦρ"-"γῆ"-"αἰθήρ"-"ὕδωρ". Το χώμα, πυκνότερο στοιχείο, παραπέμπει στη μητέρα – γη, που γονιμοποιεί και δίνει ευφορία και ανάπτυξη στα όντα. Η φωτιά, αραιότερο στοιχείο, αποδίδει την αστείρευτη ενέργεια, την αέναη κίνηση, η οποία δίνει ζωή στα όντα, τα συγκροτεί σε ύπαρξη ή τα μεταβάλλει ως είδος.

 

6. ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ

 

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ	ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ
"ΠΡΟ+ΜΗΤΙΣ" "αυτός που σκέφτεται πριν ενεργήσει", ο προνοητικός	"ΕΠΙ+ΜΗΔΟΣ" "αυτός που σκέφτεται μετά την ενέργεια", ο επιπόλαιος
-γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης (ή της Θέτιδος) -ευεργέτης του ανθρώπινου γένους -έκλεψε από τους θεούς:-τη φωτιά και την έντεχνο σοφία: τις τεχνικές γνώσεις και τις πρόσφερε στον άνθρωπο ΤΙΜΩΡΙΑ ΤΟΥ: με εντολή του Δία καρφώθηκε από τον ΄Ηφαιστο στον Καύκασο. Λυτρώθηκε όμως από τον Ηρακλή, ο οποίος τον απελευθέρωσε, ενώ αργότερα ο Δίας τον δέχτηκε στον ΄Ολυμπο.	-αδερφός του Προμηθέα -προκάλεσε δεινά στην ανθρωπότητα, όταν επέδειξε αδιαφορία στην περιέργεια της Πανδώρας, που του έδωσαν οι θεοί ως σύζυγο. Μέσα στο κουτί της Πανδώρας υπήρχαν όλα τα κακά του κόσμου (=μίση/αρρώστιες). Όταν αυτή άνοιξε το κουτί, όλα τα δεινά γέμισαν τον κόσμο ενώ στον πυθμένα έμεινε μόνο η ελπίδα.

 7. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΠΙΜΗΘΕΑ

Γίνεται μία αντιστροφή ρόλων. Ο Προμηθέας είναι αυτός που πρέπει να προνοήσει, να σκεφτεί τα είδη και το ρόλο τους και να προχωρήσει στο σωστό μοίρασμα και ο Επιμηθέας να κρίνει εκ των υστέρων. Όμως ο Επιμηθέας αναλαμβάνει τελικά το δύσκολο έργο να διανείμει τις ιδιότητες στα διάφορα έμβια όντα και ο Προμηθέας να ελέγξει τη διαδικασία. Η αντιστροφή των ρόλων των δύο τιτάνων εξυπηρετεί άριστα την οικονομία του μύθου, καθώς ο Επιμηθέας εκφράζει τη φάση της βιολογικής συγκρότησης των όντων, ενώ ο Προμηθέας τη φάση κατά την οποία ο άνθρωπος διαφοροποιείται ως είδος από τα άλλα είδη ζωικών οργανισμών έχοντας την ιδιότητα του έλλογου όντος. Το δεύτερο στάδιο είναι ανώτερο από το πρώτο και αρχίζει να διαγράφεται η αισιόδοξη αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Ακολουθεί λεπτομερής περιγραφή της κατανομής των ιδιοτήτων στα διάφορα είδη. Οι ιδιότητες μοιράζονται στα ζώα έτσι ώστε μία αδυναμία να αναπληρώνεται από μία ικανότητα, με σκοπό να εξασφαλίζονται με αυτόν τον τρόπο α) η ύπαρξη και η διαιώνιση του κάθε είδους και β) η ισορροπία του οικοσυστήματος μέσα από την εξισορρόπηση των αντίρροπων δυνάμεων που λειτουργούν στο εσωτερικό του. Η κατανομή έγινε με γνώμονα τρεις παραμέτρους:

• Την προστασία από τους εχθρούς
• Την αντιμετώπιση των καιρικών συνθηκών
• Την εξεύρεση τροφής και τη διαιώνιση των ειδών

Ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης, σύμφωνα με τον οποίο μια αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα. Συγκεκριμένα:

• η ταχύτητα αντιστάθμιζε την αδυναμία.
• τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία, τη μικρή σωματική διάπλαση.
• όσα έχουν δύναμη δε χρειάζονται ταχύτητα.
• όσα έχουν μεγάλο μέγεθος σώζονται.
• τα όπλα αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας.
• το πυκνό τρίχωμα και το γερό δέρμα, όπλο στις καιρικές μεταβολές.
• με πολυγονία προίκισε αυτά που ήταν βορά των άλλων ζώων.
• ολιγογονία έδωσε σε όσα τρέφονταν με άλλα ζώα.
• δεν έδωσε σ' όλα την ίδια τροφή για να μην εξαντληθούν κάποια είδη διατροφής.

Παρατηρούμε ένα σημαντικό αριθμό φράσεων που δείχνουν την αγωνία του Επιμηθέα να εξασφαλιστεί η σωτηρία των ειδών ώστε να μην κινδυνεύσει κάποιο με εξαφάνιση. Επίσης θα πρέπει να προσέξουμε ότι ο Πρωταγόρας περιγράφει το μοίρασμα των ιδιοτήτων με μια ποικιλία ρημάτων, δημιουργώντας έτσι μια έξοχη εικόνα που εντυπωσιάζει τον αναγνώστη και συνάμα φανερώνει τις προθέσεις του Επιμηθέα. ΄Ετσι, αλλού η εργασία του:

• μοιάζει με απλή προσθήκη -> προσῆπτεν / ἔνεμεν / ἐξεπόριζεν
• έχει διαστάσεις καλλιτεχνικής δημιουργίας -> ἐκόσμει
• είναι προσπάθεια εξοπλισμού -> ὥπλιζε
• προβάλλεται η σκέψη του στο δύσκολο αυτό έργο -> ἐμηχανᾶτο
• είναι έργο σωτηρίας των ειδών -> ἔσωζε / ἐπήρκεσε / διαφυγάς
• είναι προσπάθεια τήρησης αρχών ισότητας-δικαιοσύνης -> ἐπανισῶν, ἔνεμε

8."..πρός τάς ἐκ Διός ὥρας..
α) ορισμένος χρόνος που ορίζεται από τους φυσικούς νόμους
β) εποχές του έτους (ἔαρ / θέρος / χειμών / ὀπώραν)
γ) η καλύτερη εποχή του χρόνου
δ) καλή στιγμή της ζωής του ανθρώπου, η νεότητα

Σύμφωνα με τη μυθολογία οι "Ὥρες" είναι κόρες του Δία και της Θέμιδος και ήταν: η Ευνομία, η Δίκη, η Ειρήνη. Αυτές προστάτευαν τους καρπούς και κάθε φυσικό πράγμα και κατέληγαν να σημαίνουν την κατάλληλη στιγμή και ιδιαίτερα το καλύτερο στάδιο της ζωής του ανθρώπου, τη νεότητα.

9. ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ
Στο "μύθο" παρατηρούμε τις ακόλουθες "βιολογικές αλήθειες":
α) το νόμο της αναπλήρωσης: π.χ. η αδυναμία αναπληρώνεται σε κάποια είδη με την ικανότητα για γρήγορο τρέξιμο.
β) την προσπάθεια διαιώνισης όλων των ειδών για την εξασφάλιση της ισορροπίας στη φύση

 

Για τα ερμηνευτικά σχόλια  πολύτιμα ήταν τα βοηθήματα:

1.ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ, «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»,εκδόσεις Gutenberg
2.Κ.Ν.ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ», εκδόσεις Πατάκη
3.ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ ,«ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ», εκδόσεις Gutenberg
4.ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ