Πλάτωνος " Πρωταγόρας" ενότητα 5η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 5^η

η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων

 Α. Η απόδειξη για την καθολικότητα της αρετής

1.Η αποδεικτέα θέση: «Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς, τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον.»

Προκειμένου ο Πρωταγόρας να στηρίξει την άποψή του ότι όλοι έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή χρησιμοποίησε ένα μύθο (εν 2-3), μια λογική διερεύνηση των δεδομένων του (εν 4) και τώρα ένα «τεκμήριο» , ένα λογικό δηλαδή επιχείρημα που στηρίζεται σε εμπειρικά δεδομένα.

 ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ

«ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς,… ἢ μαίνεσθαι τὸν μὴ προσποιούμενον [δικαιοσύνην]»

Αποδεικτέα θέση: όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως καθένας συμμετέχει στην πολιτική αρετή.
Παραδείγματα:

α) Στις τέχνες: έστω ότι κάποιος δεν είναι καλός αυλητής.
Θεωρείται μυαλωμένος, αν πει την αλήθεια, αλλιώς  θεωρείται τρελός.

Δηλαδή: Οι Αθηναίοι χλευάζουν και αντιμετωπίζουν με οργή όποιον ισχυρίζεται ότι είναι κάτοχος κάποιας τέχνης, ενώ δεν είναι.
β) Στην αρετή-δικαιοσύνη: έστω ότι κάποιος δεν είναι δίκαιος.
Θεωρείται μυαλωμένος, αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος, ακόμα κι αν δεν είναι, αλλιώς θεωρείται τρελός.

Δηλαδή: Η πεποίθηση ότι ο καθένας έχει μέσα του ένα μερίδιο των ηθικών αρετών απαιτεί την (ειλικρινή ή μη) ομολογία του ως κοινωνού αυτής της  αρετής.

 Ερμηνεία της παραδοξότητας στο σκεπτικό του β΄παραδείγματος

-        ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη. Αυτό σημαίνει ότι έχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης, που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς, ώστε να τον αποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας. Άρα, δεν θα πει αλήθεια, αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος.

-        το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια, ότι δηλαδή είναι άδικος, θεωρείται    παραφροσύνη, διότι θα υποστεί ποινές και θα αποβληθεί από το σώμα της κοινωνίας. Ο Πρωταγόρας φαίνεται να διεισδύει στη νοοτροπία των ανθρώπων και να παρατηρεί ότι δεν τους ενδιαφέρει το τι πρέπει ή είναι σωστό να κάνουν αλλά το τι τους συμφέρει να κάνουν. Επίσης, δεν τους ενδιαφέρει η πραγματική τους εικόνα (το εἶναι), όσο η εικόνα που θα δείξουν στους άλλους για τον εαυτό τους (το φαίνεσθαι). Η ερμηνεία της απόκρυψης της αδικίας και της προσποίησης δικαιοσύνης, ως προσπάθειας να μην απομακρύνονται οι άνθρωποι από αυτή, θεωρείται μάλλον εξιδανικευμένη.

 Δεοντολογική διατύπωση που στηρίζει ως αιτιολόγηση την αποδεικτέα θέση:
«καὶ φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους»
«ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν’ οὐχί ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς»

Συμπέρασμα: όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως καθένας συμμετέχει στην πολιτική αρετή.

«ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις.»

Η ποινή που προτείνεται για όποιο ειλικρινά ή προσποιητά δε συμμετέχει στη δικαιοσύνη είναι να μη συγκαταλέγεται μεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα

2. Η κατακλείδα:«Ὅτι μὲν οὖν πάντ’ ἄνδρα εἰκότως ἀποδέχονται περὶ ταύτης τῆς ἀρετῆς σύμβουλον διὰ τὸ ἡγεῖσθαι παντὶ μετεῖναι αὐτῆς, ταῦτα λέγω˙»

 Ο Πρωταγόρας από τη μια επιβεβαίωσε την άποψη του Σωκράτη ότι οι Αθηναίοι δικαιολογημένα δέχονται οποιονδήποτε για σύμβουλο σε θέματα πολιτικής αρετής και από την άλλη αιτιολόγησε την άποψη αυτή λέγοντας ότι αυτό γίνεται, επειδή πιστεύουν ότι όλοι έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή.

 Κριτική του τεκμηρίου του Πρωταγόρα

 Το επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημεία:

α) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση («ἡγοῦνται … μετέχειν»), ενώ στις δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση («δεῖν φάναι - ἀναγκαῖον μετέχειν»), η οποία όμως δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Δεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι «όλοι έχουν την πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σ’ αυτή». Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τι πραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει. β) «ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή»: η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, που υποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση, καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι.

Β.  Η πολιτική αρετή διδάσκεται (επιχείρημα 1^ο)

Η αποδεικτέα θέση: «ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ’ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται»
 Η αρετή δεν προέρχεται από τη φύση ή την τύχη, χωρίς την προσπάθεια του ανθρώπου, αλλά ότι είναι αποτέλεσμα διδασκαλίας, φροντίδας και άσκησης.

Στον άνθρωπο υπάρχουν δυο ειδών χαρακτηριστικά: 1.τα φυσικά 2. τα επίκτητα

-για τα φυσικά ελαττώματα ή αναπηρίες δεν υπάρχουν τιμωρίες γιατί δεν ευθύνονται οι ίδιοι οι άνθρωποι που τα έχουν και δεν είναι σε θέση να τα βελτιώσουν (οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας). Έτσι ο κοινωνικός περίγυρος τους αντιμετωπίζει με συμπάθεια, κατανόηση και ανεκτικότητα (ἀλλ’ ἐλεοῦσιν).

 «φύσει τε καὶ τύχῃ τοῖς ἀνθρώποις γίγνεται»: Ο Πρωταγόρας. δέχεται την ύπαρξη μιας τελεολογικής αρχής στη φύση, ότι όλα δηλαδή γίνονται για να εξυπηρετήσουν κάποιο σκοπό, και προσθέτει τον αστάθμητο παράγοντα του τυχαίου. Πουθενά, όμως, δε γίνεται λόγος για παρουσία ή παρέμβαση του θείου.

Επιπλέον, μέσα από την ανάπτυξη των παραπάνω θέσεων αποκαλύπτεται η ανθρωπιστική στάση του Πρωταγόρα, η οποία κρίνεται ιδιαίτερα πρωτοποριακή για την εποχή της. Άνθρωποι που έχουν αδικηθεί από τη φύση αξίζουν την κατανόηση, τη συμπαράσταση και τη συμπάθεια των άλλων ανθρώπων.

-για τα επίκτητα όμως χαρακτηριστικά, που σχετίζονται με το χαρακτήρα του ανθρώπου, αυτά  επιδέχονται βελτίωση που επιτυγχάνεται «ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς». Όποιος πάλι δεν προσπαθεί να διορθώσει τέτοιες αδυναμίες «ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις».

 «ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς»

Οι παράγοντες που θα συντελέσουν στην κατάκτηση της πολιτικής αρετής είναι η φροντίδα, η άσκηση και η διδασκαλία, που αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής. Ως βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επιπλέον η νουθεσία και η τιμωρία. Πιο συγκεκριμένα:

α) η φροντίδα (ἐπιμέλεια) είναι η επιλογή των γνώσεων που θα προσφερθούν
β) η άσκηση (ἄσκησις) είναι η εξασφάλιση πραγματικών συνθηκών αγωγής μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας

γ) η διδασκαλία (διδαχή) είναι η θεωρητική κατάρτιση.


Η κατακλείδα: «Ὧν ἐστιν ἓν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς»

Η πολιτική αρετή παρουσιάζεται ως έννοια πολύπτυχη και πολυδιάστατη, αφού η αδικία και η ασέβεια δεν είναι το αντίθετο της πολιτικής αρετής αλλά ένα μέρος της.Αφού λοιπόν η αδικία και η ασέβεια δεν είναι φυσικά ελαττώματα αλλά επίκτητα χαρακτηριστικά, επισύρουν οργή και νουθεσία, γιατί ο άνθρωπος αδιαφόρησε να απαλλαγεί από αυτά και να κατακτήσει σταδιακά με τη διδαχή τη δικαιοσύνη και την ευσέβεια, που είναι μέρη της πολιτικής αρετής. Άρα η πολιτική αρετή διδάσκεται. Το συμπέρασμα  προκύπτει έμμεσα κι αφορά ένα μέρος  της πολιτικής αρετής.

 

 Κριτική της απόδειξης για το «διδακτόν» της αρετής

Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική, διότι:
α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής («ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις») αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέση. Πρόκειται για ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεται «λῆψις τοῦ ζητουμένου».
β) «ᾧ ἂν παραγίγνηται» / «ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ»: οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση

-με τη θεωρία ότι η αρετή διδάσκεται, αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να την αποκτήσουν με τη διδασκαλία

-με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής, αφού δέχεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν.

Για να διαφυλάξουμε, όμως, το κύρος του Πρωταγόρα, οφείλουμε να πούμε τα εξής: η έλλειψη πειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσής του. Πιο συγκεκριμένα, όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτική αρετή («ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς») εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολές. Πρέπει, όμως, να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της. Όταν, πάλι, ισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν, εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει πλήρως, που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως, έχουν μείνει στο στάδιο της προδιάθεσης, των καταβολών («ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή / ᾧ ἂν παραγίγνηται» / «ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ»).

 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Η δικαιοσύνη και η ευσέβεια δε δίνονται από τη φύση ούτε οφείλονται στην τύχη, αλλά είναι ο καρπός προσπάθειας, φροντίδων και μάθησης. Οι ηθικές και οι πολιτικές αρετές ενυπάρχουν στον κάθε άνθρωπο ως δυνατότητες, που όμως, για να αναπτυχθούν, να ανθοφορήσουν και να αποδώσουν καρπούς, απαιτούν μακροχρόνιο μόχθο, πολλές φροντίδες και μαθητεία σε ικανούς διδασκάλους.

Η αιδώς και η δίκη είναι δυο βασικές πολιτικές αρετές, που όμως δεν ισοδυναμούν με την πολιτική τέχνη. Πρόκειται για ένα είδος «σπερματικής» πολιτικής τέχνης, για μια πολιτική τέχνη σε «δυνάμει» κατάσταση, που για να ξεδιπλωθεί και να εμφανιστεί σε κατάσταση «ενεργεία» προϋποθέτει μακρόχρονη καλλιέργεια συνοδευόμενη από μόχθο, φροντίδα και μάθηση.

Η πολιτική είναι μια ανοιχτή δυνατότητα για τον άνθρωπο, η οποία μπορεί να γίνει πραγματικότητα μόνο εφόσον ο τελευταίος αξιοποιήσει τη νοητική ικανότητα, καθώς και τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη που τον κοσμούν. Ούτε είναι, λοιπόν, ούτε δεν είναι ο άνθρωπος κάτοχος της πολιτικής. Γίνεται κάτοχός της, όταν επωφεληθεί από τις προϋποθέσεις που του έχουν δοθεί.(Κατσιμάνης)

 

Για τα ερμηνευτικά σχόλια  πολύτιμα ήταν τα βοηθήματα:

1.ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» εκδόσεις Gutenberg
2.Κ.Ν.ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» εκδόσεις Πατάκη
3.ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ «ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» εκδόσεις Gutenberg
4.ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

 

 

το μοιρολόγι της φώκιας

Μια λεπτομερής και χρήσιμη ανάλυση του διηγήματος του Αλ. Παπαδιαμάντη από το συνάδελφο Δημήτρη Χριστόπουλο Το μοιρολόγι της φώκιας

Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΔΙΟΤΙΜΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΩΤΑ ΑΠΟ ΤΟ "ΣΥΜΠΟΣΙΟ" ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ "

από το youtube

H Kική Δημουλά μιλάει για τον έρωτα και το θάνατο

*Για τον έρωτα «Οφείλει κανείς να ζει ένα πράγμα με την ένταση που του προκαλεί, κι ας βλάπτει το δεσμό αυτή η μονομερής ένταση. Κατά τη γνώμη μου, βλάπτεται ο δεσμός από το ότι το ένα μέρος παραπροσφέρει, παραπροσφέρεται, παρά είναι παράφορο. Αλλά είναι και τόσο απίθανο να συμπέσουν οι βαθμοί του αισθήματος ανάμεσα σε δυο ανθρώπους, παρά ενδεχομένως για μία μόνο στιγμή. Από εκεί και πέρα έχουμε χάσματα κι αυτό βοηθάει στο να μεγαλώνει το αίσθημα του ενός, να μικραίνει του άλλου, και να γίνεται αυτό το συναρπαστικό είτε παιχνίδι, είτε κυνηγητό, είτε μαρτύριο, αλλά οπωσδήποτε συναρπαστικό! Τώρα, αν με ρωτήσετε από πού έχω βγάλει αυτά τα συμπεράσματα, και από πόσα όρη και βουνά ερώτων πέρασα κι ανεβοκατέβηκα, θα σας πω ελάχιστα... Αλλά έχω μια εμμονή με το θέμα και την αξία του, και το γεγονός ότι δεν το εξήντλησα, δεν το έζησα όσο έπρεπε, όσο το ήθελα κι όσο ήμουν προορισμένη ίσως να το ζήσω, μ' έχει κάνει να αισθάνομαι ολίγον μελετήτρια του πράγματος σαν να έχω μία πείρα (...) Το απεσταγμένο κέρδος αυτής της ιστορίας, είναι του ενός ο βασανισμός. Εκεί έχω καταλήξει κι έχω ευφρανθεί κάμποσο από ένα τέτοιο βάσανο...»

*Η άλυτη απορία του θανάτου «Το τίποτα είναι ένα όνειρο. Αμα τελειώνουμε, να τελειώνουμε. Τελεία και παύλα, όχι αποσιωπητικά. Φαντάσου να είναι ένα τίποτα που σε σημαδεύει κιόλας! Να έχει συνείδηση αυτό το τίποτα! Εκτός κι αν δεν υφίσταται ποτέ ψυχή κι έχουμε ένα σώμα που προσποιείται ότι έχει ψυχή. Εγώ θεωρώ παρά πολύ πονηρό το σώμα, και περιεκτικότατο και εφευρετικότατο. (...) Η ιδέα της ταφής και της εκταφής με τρελαίνει (...) Δεν πιστεύω καθόλου ότι πρέπει να επιστρέψουμε στο χώμα, διότι δεν μου απέδειξε κανείς μέχρι τώρα ότι είναι ένα χώμα. Πρέπει να μου το αποδείξει. Και τότε θα υποταγώ, θα το δεχτώ (...) Δεν λέω ότι δεν είναι ωραία η ζωή. Λέω ότι είναι πάρα πολύ ωραία επειδή πρόκειται να τη χάσουμε. Μόνο γι' αυτό. Κι ο έρωτας γι' αυτό είναι ωραίος, επειδή τελειώνει. Ομως η ποίηση δεν τελειώνει ποτέ. Κάποτε σταματάει ο ποιητής, αλλά έχει διάδοχο. Κι η ιστορία συνεχίζεται...» * από το επτά της "ελευθεροτυπίας" 21-2-2010

Πλάτωνος "Πρωταγόρας" - ενότητα 4η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

«η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση των κοινωνιών»

 «Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν»: Με την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς  ο άνθρωπος πήρε μερίδιο από το θεϊκό κλήρο κι έτσι, δημιουργήθηκε ένα είδος εκλεκτικής συγγένειας με αυτούς.

 Αυτό, λοιπόν, το μερίδιο θεωρείται θεϊκό, διότι:
α) η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιμοποιούνταν μόνο από τους θεούς,
β) οι άνθρωποι τα απέκτησαν με τη θεϊκή παρέμβαση του τιτάνα Προμηθέα 
γ) χάρη σ’ αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι, ανέπτυξε θρησκεία.

 

Α. Τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού του ανθρώπου
1. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ
-«πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν»

Το πρώτο, λοιπόν, επίτευγμα των ανθρώπων είναι, σύμφωνα με την αφήγηση του Πρωταγόρα, η πίστη στους θεούς, καθώς και η δημιουργία βωμών για τη λατρεία τους και αγαλμάτων για την παράστασή τους. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η προτεραιότητα στη λατρεία των θεών αποδίδεται μέσα από την αφήγηση του Πρωταγόρα, δηλαδή του κορυφαίου εκπροσώπου του ελληνικού διαφωτισμού, που στο θέμα της ύπαρξης των θεών κήρυσσε απερίφραστα ένα ριζικό αγνωστικισμό.

Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής:
α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόρα,
β) Ίσως η ερμηνεία αυτής της αντίφασης να οφείλεται στο ότι ο Πρωταγόρας, αντιμετωπίζει το θέμα της λατρείας από την άποψη της κοινωνιολογίας και της ιστορίας του πολιτισμού.
 
Εξάλλου  οι θεοί στο μύθο έχουν αλληγορική και συμβολική σημασία και  ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται περισσότερο να εξηγήσει το πώς γεννήθηκε το θρησκευτικό συναίσθημα και όχι αν υπάρχουν θεοί. Εκείνο, λοιπόν, που ο Πρωταγόρας θέλει να υποδηλώσει είναι το ότι ο άνθρωπος, χάρη στην ιδιότητά του ως έλλογου όντος μετά τη δωρεά του Προμηθέα, στάθηκε ικανός να αποκτήσει πνευματικά ενδιαφέροντα και προσανατολισμούς που αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της πολιτιστικής του εξέλιξης.  Η πίστη σε θεούς αντιπροσωπεύει  μια φάση πνευματικής ωρίμανσης σε σχέση με την πρωτόγονη νοοτροπία, γιατί  ο άνθρωπος αναζητά να πιστέψει σε ανώτερες δυνάμεις ως γενεσιουργούς αιτίες φαινομένων που ως τότε δεν ήταν σε θέση να ερμηνεύσει.

 

2. H ΓΛΩΣΣΑ

-«ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ»

Η ανάγκη επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δημιουργία ενός κώδικα που συνεχώς μεταβάλλεται και εμπλουτίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου. Η δεύτερη λοιπόν κατάκτηση του ανθρώπου χάρη στην «έντεχνη σοφία» και τη φωτιά ήταν η διαμόρφωση έναρθρου λόγου και λέξεων, η κατάκτηση της γλώσσας που ο Πρωταγόρας αντιλαμβάνεται ως πολιτιστικό κατόρθωμα. Αφού γλώσσα και σκέ­ψη συνυπάρχουν, συνυφαίνονται, «συλλειτουργούν» και αλληλεξαρτώνται ο άνθρωπος κατέστη ικανός:

 α) Να τακτοποιεί και να οργανώνει τη σκέψη του

 β) Να προχωρεί σε ολοένα και πιο σύνθετους διαλογισμούς,

 γ) Να ανακοινώνει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του και έτσι να επικοινωνεί με το συνάνθρωπο του.

Κατά την άποψη του Πρωταγόρα, ο κώδικας αυτός υπήρξε δημιούργημα του ανθρώπου, ο οποίος από πολύ νωρίς («ταχὺ»: εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα) άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους, να τους συνδυάζει φτιάχνοντας λέξεις και στη συνέχεια, προτάσεις. Απαραίτητη, βέβαια, ήταν η χρήση της λογικής. Η άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών, ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε «νόμῳ», αλλά και με την άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων. Αντίθετη σ’ αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψη, την οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα μ’ αυτή, η γλώσσα υπάρχει «φύσει», δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός, μόλις τον έπλασε.

3.Η ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ

-«καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο»
Η ανάγκη του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της φύσης (πχ. τα άγρια θηρία), να προστατευτεί από τις καιρικές συνθήκες και να καλύψει τις βιοτικές του ανάγκες οδήγησε στη γένεση του υλικού-τεχνικού πολιτισμού. Έτσι, από τη μία επινόησε και κατασκεύασε κατοικίες, ρούχα, υποδήματα και στρωσίδια, και από την άλλη ετοίμαζε τροφές από προϊόντα που παράγει η γη. Κι όλα αυτά χάρη στην έντεχνο σοφία και στη φωτιά που του χάρισε ο Προμηθέας

 

4.Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

-«Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν˙ ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής – πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική - ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καί σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις˙ ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι-διεφθείροντο»
Αρχικά οι άνθρωποι κατοικούσαν διασκορπισμένοι σε μικρές και απομονωμένες ομάδες, υστερούν όμως σημαντικά σε δύο πολύ σημαντικούς τομείς:

α) Στον πόλεμο εναντίον των άγριων ζώων, τα οποία τους εξόντωναν, γιατί υπερτερούσαν σε δύναμη
β) Στη σωστή οργάνωση και διοίκηση των κοινωνιών, που θα επέτρεπε την αρμονική συνύπαρξη των πολιτών και θα καθιστούσε τις ενέργειές τους συντονισμένες και αποτελεσματικές.

Έτσι, λοιπόν, προκειμένου να αντιμετωπίσουν αυτούς τους κινδύνους, αναγκάζονται να συγκεντρωθούν και να συγκροτήσουν τις πρώτες μορφές κοινωνίας, πράγμα που αποτελεί και το τελευταίο στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού του ανθρώπου. Λόγω, όμως, της έλλειψης πολιτικής οργάνωσης άρχισαν να αδικούν ο ένας τον άλλον και να αλληλοσκοτώνονται, με αποτέλεσμα να βρεθούν πάλι στην ίδια χαοτική κατάσταση.

σημείωση!!! Η σειρά με την οποία αναφέρονται τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού του ανθρώπου δεν είναι χρονική αλλά μάλλον αξιολογική. Έτσι, προτάσσεται η θρησκεία (ηθικός πολιτισμός), πιθανότατα λόγω της άμεσης σύνδεσής της με το «θείας μετέσχε μοίρας», ακολουθεί η γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός) και τέλος, αναφέρεται ο υλικός πολιτισμός. Για τον ίδιο λόγο άλλωστε τα επιρρήματα «πρῶτον» και «ἔπειτα» δεν έχουν χρονική αλλά απλώς μεταβατική σημασία.

«πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική»

Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νόμων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών,  ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισμού. Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους  από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό. Η πολεμική τέχνη χρειάζεται διοικητική ικανότητα, πειθαρχία, ομαδικό πνεύμα, τακτική, συνεργασία που ακόμα δε διαθέτουν οι άνθρωποι λόγω απουσίας της πολιτικής τέχνης.

Πρωταγόρας: η κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων  ήταν αποτέλεσμα του φόβου τους προς τα θηρία, για να αντιμετωπίσουν τους εξωτερικούς κινδύνους.  Είναι προϊόν συμφωνίας και παραβίαση της ανθρώπινης φύσης, εφόσον οι άνθρωποι δεν πλάστηκαν για να ζουν ομαδικά.

Αριστοτέλης: οι άνθρωποι οδηγήθηκαν στην οργάνωση κοινωνιών λόγω της έμφυτης ανάγκης τους να συμβιώνουν με άλλους ανθρώπους. Η δημιουργία κοινωνιών είναι εγγενές χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, εκτός αν είναι θεός ή θηρίο.

 

Β. Η παρέμβαση και τα δώρα του Δία
1.Η ΑΙΔΩΣ -Η ΔΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ

«Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»
Ο Δίας δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του για τους ανθρώπους και για να  αποσοβηθεί η επαπειλούμενη αλληλοεξόντωσή τους αποφασίζει να τους προσφέρει τήν αἰδῶ καί τήν δίκην. Έτσι, θα είναι δυνατή η συγκρότηση κοινωνιών και η περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού.

«αἰδῶς»:  εμπεριέχει και εκφράζει όλες εκείνες τις ηθικές αναστολές που προφυλάσσουν το άτομο από τις κάθε λογής εκτροπές. Οι αναστολές αυτές το κάνουν να φοβάται μήπως προσκρούσει στον κώδικα συμπεριφοράς του κοινωνικού του περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα να χάσει την εκτίμηση των συμπολιτών του.
«δίκη»: η έμ­φυτη περί δικαίου αντίληψη, είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων.

Πρόκειται για δύο αρετές παρα­πλήσιες ή και ταυτόσημες με τη δικαιοσύ­νη, και τη σωφροσύνη, χάρη στις οποίες η συμπεριφορά του ανθρώπου συγκρατεί­ται στα όρια του κοινωνικά επιτρεπτού. Η αιδώς και η δίκη κατοχυρώνουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, γιατί περιστέλλουν μέσα του τις εγωιστικές εκείνες τάσεις και παρορμήσεις - απληστία, φθόνο, μισαλλοδοξία, επιθετικότητα - που εξωθούν σε αντικοινωνική συμπεριφορά. Ταυτόχρονα, είναι «δεσμοί φιλίας συναγωγοί», δηλαδή κατά λέξη, οδηγούν τους ανθρώπους στο ίδιο σημείο και τους δένουν μεταξύ τους με φιλία. Και αυτό, γιατί ενισχύουν στον ψυχικό τους κόσμο οτιδήποτε ευνοεί την προσέγγιση μεταξύ των ανθρώπων (ανοχή, αυτοσυγκράτηση, φιλαλληλία, κατανόηση, τάση για συνεργασία) και συμβάλλει στην εμπέδωση της κοινωνικής αρμονίας.(Κατσιμάνης)

Σύγκριση δώρων Προμηθέα και Δία

Τα δώρα του Προμηθέα βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού. Όμως με αυτά δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες. Επιπλέον, τα δώρα αυτά τα έκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς. Αντίθετα, τα δώρα του Δία, που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άνθρωπο από τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή, να δημιουργήσει κοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού.

2. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΡΕΤΗΣ

«πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω;»

Ο Δίας στέλνει τα δώρα του στους ανθρώπους με τον Ερμή, ο οποίος προβληματίζεται αν πρέπει να δοθούν σε όλους τους ανθρώπους. Η ερώτηση του Ερμή φαντάζει αφελής και κωμική και δημιουργεί μια ατμόσφαιρα θυμηδίας, που ωστόσο έχει τη λειτουργικότητά της:

α) να χαλαρώσει προς το παρόν τον ακροατή και να τον προετοιμάσει για το συμπέρασμα του μύθου, που ακολουθεί
β) η εναλλαγή ευθέος και πλαγίου λόγου δίνει ζωντάνια και παραστατικότητα στην αφήγηση
γ) η ερώτηση του Ερμή τονίζει την επιτακτικότατη απαίτηση του Δία να δοθούν σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους.
«εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί»
Σ’ αυτό το σημείο γίνεται αναφορά στη χρησιμότητα του καταμερισμού στην εργασία διότι έτσι:
α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες
β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σε κάθε τομέα, με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίας.

«οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν»

Στη φράση αυτή εντοπίζεται η αιτιολόγηση-επιχείρημα του Δία. Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούν οργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες.

Επομένως κάθε πόλη που στερεί από τους πολίτες της τη δυνατότητα να συμμετέχουν στα όρ­γανα όπου λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις είναι μια πόλη «παρεκβατική», που έχει εκτραπεί από την ιστορική αποστολή της και ακολουθεί το δρόμο της πολιτικής ανισότητας και αδικίας. Επομένως, μέσα από τη μυ­θική αφήγηση που επιβάλλει την καθολική και χωρίς εξαιρέσεις συμμετοχή των πολιτών στις δύο βασικές πολιτικές αρετές, την αιδώ και τη δίκη, ο Πρωταγόρας ουσιαστικά θεμελιώνει από θεωρητική άποψη την αθηναϊκή δημοκρατία (Κατσιμάνης)

Η σημασία και η αυστηρότητα του νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») σε όποιον δε συμμορφώνεται στις εντολές του. Η παρομοίωση όποιου δε συμμετέχει στην πολιτική αρετή με αρρώστια της πόλης υποδηλώνει ότι αποτελεί κίνδυνο γι’ αυτή και πρέπει να θανατωθεί για να διαφυλαχθεί η τάξη και η ισορροπία.

Γ. Συμπέρασμα-επιμύθιο: η καθολικότητα της πολιτικής αρετής.

«οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ φῄς – εἰκότως ὡς ἐγώ φημί - ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις. Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.»

Ο Πρωταγόρας επαναλαμβάνει τη θέση που υποστήριξε ο Σωκράτης στην 1η ενότητα και φαίνεται να τη δέχεται αλλά να την ερμηνεύει με διαφορετικό τρόπο. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από το μύθο είναι τα εξής:
α) Οι Αθηναίοι σε τεχνικά θέματα ζητούν τη συμβουλή αποκλειστικά και μόνο των ειδικών, ενώ σε θέματα πολιτικής αρετής, που πρέπει να είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη (ἣν  δεῖ  διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης),- με τη «δίκην» και την «αιδώ» - δέχονται τη συμβουλή όλων ανεξαιρέτως των πολιτών.
β) Το ότι όλοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή, δε σημαίνει ότι αυτή δε διδάσκεται, όπως υποστήριξε ο Σωκράτης, αλλά ότι είναι αναγκαία η ύπαρξή της για την οργάνωση κοινωνιών
γ) Ο Πρωταγόρας δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής, όμως δεν αποδεικνύει ακόμα ότι διδάσκεται
δ) Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ’ ένα μεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του.

Το ερώτημα, βέβαια, εί­ναι σε τι χρειάζεται πλέον η διδασκαλία του Πρωταγόρα, εφόσον οι πά­ντες διαθέτουν την πολιτική αρετή;

Αυτές τις δύο αξίες-συστατικά της πολιτικής αρετής (αιδώς-δίκη) τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Σ’ αυτό θα συντελέσουν και οι φορείς αγωγής. Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.

 

 

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΣΤΟΝ ΗΣΙΟΔΟ, ΤΟΝ ΑΙΣΧΥΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΟΦΟΚΛΗ

ΗΣΙΟΔΟΥ «ΘΕΟΓΟΝΙΑ» στίχοι 507-570

Κι ο Ιαπετός πήρε την κόρη, την Ωκεανίδα με τους όμορφους αστραγάλους, την Κλιμένη και μαζί της ανέβηκε στο ίδιο κρεβάτι. Κι αυτή του γέννησε τον Άτλαντα, γιό με ατρόμητη ψυχή. Και γέννησε και τον υπερφίαλο Μενοίτιο, τον εύστροφο και επινοητικό Προμηθέα, και τον μπερδεμένο Επιμηθέα, που έκανε απ’ την αρχή μεγάλο κακό στους άνδρες που τρέφονται με ψωμί. Γιατί πρώτος δέχτηκε την παρθένα γυναίκα που έπλασε ο Δίας. Τον αυθάδη Μενοίτιο ο Δίας που τα βλέπει όλα, τον γκρέμισε στο Έρεβος, χτυπώντας τον με τον κεραυνό που βγάζει καπνούς, για την ασέβειά και την υπεροπτική δύναμή του. Ο Άτλας υποχρεώθηκε από μεγάλη ανάγκη να κρατά τον πλατύ ουρανό, στα πέρατα της γης, μπροστά στις Εσπερίδες με την καθάρια φωνή, όρθιος, με το κεφάλι του και με τ’ ακούραστα χέρια του. Γιατί αυτή τη μοίρα του όρισε ο σοφός Ζευς. Τον Προμηθέα με τις πολλές ιδέες, τον έδεσε με άλυτα και βασανιστικά δεσμά τυλίγοντας κολώνα στη μέση και ξεσηκώνοντας εναντίον του αετό με μακριά φτερά. Κι αυτός του έτρωγε το αθάνατο συκώτι, αλλ’ αυτό ξαναγινόταν το ίδιο τη νύχτα, όσο είχε φάει τη μέρα το όρνιο με τα μακριά φτερά. Κι αυτό το σκότωσε ο Ηρακλής, ο γενναίος γιός της ομορφοστράγαλης Αλκμήνης, και λύτρωσε απ’ τη φρικτή αυτή αρρώστια τον γιό του Ιαπετού και τον λευτέρωσε απ’ το μαρτύριο, μα όχι χωρίς τη θέληση του Ολύμπιου Δία, που βασιλεύει ψηλά, γιατί ήθελε να δοξαστεί περισσότερο από πριν ο Θηβογεννημένος Ηρακλής, πάνω στην πολυθρέφτα γη. Με τέτοια φροντίδα τίμησε τον δοξασμένο γιό του και παρά την οργή του σταμάτησε την πίκρα που είχε πριν επειδή συναγωνιζόταν (ο Προμηθέας) τον παντοδύναμο γιό του Κρόνου. Γιατί τότε που θεοί και θνητοί άνθρωποι, στη Μηκώνη τακτοποιούσαν τις σχέσεις μεταξύ τους, τότε (ο Προμηθέας) μοίρασε ένα μεγαλόσωμο βόδι με χαρά, θέλοντας να ξεγελάσει την κρίση του Δία. Στο μεν ένα έβαλε τα παχιά εντόσθια και τα κρέατα μέσα στο λίπος και τα σκέπασε με την κοιλιά του βοδιού. Στο άλλο τοποθέτησε με μεγάλη πονηριά τα άσπρα κόκαλα του βοδιού και τα ακούμπησε κάτω αφού τα σκέπασε με λευκό λίπος. Τότε λοιπόν ο πατέρας θεών και ανθρώπων του είπε: Γιέ του Ιαπετού φίλε πιο δοξασμένε απ’ όλους τους άρχοντες, χώρισες τις μερίδες πολύ μεροληπτικά. Έτσι είπε περιπαίζοντάς τον ο Δίας με τη σκέψη που δε λαθεύει ποτέ. Κι ο πανούργος Προμηθέας του απάντησε με μισό χαμόγελο, χωρίς να ξεχάσει την απάτη που είχε στο μυαλό: «Δία πανένδοξε, μεγαλύτερε απ’ τους αιώνιους θεούς, έλα διάλεξε όποια μερίδα τραβά η καρδιά σου». Έτσι είπε με πονηριά στη σκέψη. Κι ο Ζευς που η σκέψη του δεν λαθεύει ποτέ κατάλαβε, κι ο δόλος δεν του ξέφυγε. Και σκεφτόταν τα δεινά για τους θνητούς ανθρώπους, που ήταν μελλούμενο να γίνουν. Και σήκωσε με τα δύο του χέρια το λευκό λίπος. Κι οργίστηκε μέσα του και χολή ήρθε στη ψυχή του καθώς είδε τα λευκά κόκαλα για τους αθάνατους πάνω σε καπνισμένους βωμούς. Και με μεγάλη αγανάκτηση ο Δίας που μαζεύει τα σύννεφα του είπε: « Γιέ του Ιαπετού, που οι σκέψεις σου είναι ανώτερες όλων, δεν ξέχασες φίλε μου τη τέχνη της απάτης». Έτσι του είπε οργισμένος ο Δίας με τη σκέψη που δεν λαθεύει ποτέ κι από τότε θυμόταν πάντα την απάτη και δεν έστελνε στις μελιές την ορμή της
ακούραστης φωτιάς για τους θνητούς ανθρώπους που κατοικούν πάνω στη γη. Αλλ’ ο γενναίος γιός του Ιαπετού τον εξαπάτησε κι έκλεψε τη λάμψη της ακούραστης φωτιάς που φέγγει μακριά, μέσα σε κούφιο καλάμι. Αυτό δάγκωσε βαθειά τη ψυχή του Δία που βροντά από ψηλά και χολώθηκε καθώς είδε να έχουν οι άνθρωποι τη λάμψη της φωτιάς που φέγγει μακριά. Κι αμέσως για αντάλλαγμα της φωτιάς, δημιούργησε ένα κακό για τους ανθρώπους.

ΑΙΣΧΥΛΟΥ «Προμηθέας Δεσμώτης» στίχοι 436-506

Προμηθέας   Μην το θαρρείτε ξιπασιά μου ή περηφάνια 
που δε μιλώ· μες στη βουβή τη συλλογή μου
σπαράζομαι να βλέπω αυτή μου την κατάντια. 
Κι όμως, στο βάθος, σε ποιον άλλο παρά εμένα

χρωστούνε οι νέοι αυτοί θεοί τις τιμές που 'χουν;
Μ' αυτά τ' αφήνω, κι είναι περιττό να κάνω 
λόγο, γιατί τα ξέρετε· τώρα τα πάθη 
των ανθρώπων ν' ακούσετε, πώς, ενώ πρώτα 
σαν τα μωρά ήταν, νου τους έβαλα και φρένες·

κι όχι παράπονο μ' αυτούς πως έχω, μόνο 
για να σας δείξω την καλή προαίρεση μου.  

Και λοιπόν πρώτα βλέπαν και του κάκου έβλεπαν,

άκουγαν και δεν άκουγαν, μα όμοιοι με ονείρων 
μορφές σ' όλο το μάκρος της ζωής τους όλα 

τα πάντα έτσι ανάκατα σύγχυζαν, κι ούτε 
πλιθόχτιστα προσήλια σπίτια ξέραν, ούτε 
τα ξύλα να δουλεύουν, μα σ' ανήλια σπήλια 
χωσμένοι ετρύπωναν σαν τ' αχαμνά μερμήγκια.
Και ούτε χειμώνα εγνώριζαν βέβαιο σημάδι,

ούτε ανθοφόρας άνοιξης, ούτε του θέρους 
του καρπερού κανένα, μα έτσι επορευόνταν 
με δίχως κρίση, ώσπου τους έδειξα των άστρων
τις αξεδιάλυτες ανατολές και δύσεις.  

Κι εγώ τον αριθμό, την πιο τρανή σοφία,

και των γραμμάτων τα συνθέματα τους βρήκα, 
της μνήμης, της μητέρας των Μουσών, εργάτες. 
Κι έζεψα πρώτος στο ζυγό τα ζώα σκυμμένα 
κάτω από ζεύγλες και σαμάρια, για να παίρνουν
τους πιο μεγάλους πάνω τους κόπους του ανθρώπου.

Κι έδεσα χαλινόστεργα τ' άλογα στο άρμα,
της αρχοντιάς της μεγαλόπλουτης καμάρι·
και τα θαλασσοπλάνητα δε βρήκεν άλλος
πάρεξ εγώ λινόφτερα του ναύτη αμάξια.  

Μα ο άμοιρος! ενώ ήβρα τέτοιες σοφές τέχνες

για τους ανθρώπους, τίποτα για με τον ίδιο
δεν έχω να σωθώ απ' αυτές τις συμφορές μου.  

Χορός   Δε σου 'πρεπε αυτό που 'παθες· έξω απ' το νου 
σου παραστρατείς και σαν κακός γιατρός, που πέσει 
σ' αρρώστια, τα 'χασες και συ και δε γνωρίζεις 

ποια φάρμακα να γιατρευτείς έχεις ανάγκη.  

Προμηθέας   Τ' άλλα ν' ακούσεις πιότερο θενά θαυμάσεις, 
τι μηχανές σοφίστηκα και πόσες τέχνες·
κι η πιο μεγάλη - που αν κανείς αρρωστήσει, 
δεν είχε αντίδοτο κανένα, ούτε να πάρει,

ούτε να πιει, ούτε αλειφτεί, και μαραινόταν 
έτσι με δίχως γιατρικά, ώσπου εγώ πάλι 
έδειξα τ' ανεκάτωμα λογής φαρμάκων 
την πάσ' αρρώστια τους μ' αυτά να πολεμούνε. 
Και τους πολλούς της μαντικής χώρισα τρόπους 

κι έκρινα πρώτος, απ' τα ονείρατα ποια πρέπει 
να βγουν αλήθεια, και τους έμαθα να κρίνουν 
τ' αρπαχτά λόγια και τις συντυχιές του δρόμου.
Κι ακόμα τα πετάματα των άγριων όρνιων 
όρισα καθαρά, ποια είναι δεξιά σημάδια 

και ποια ζερβά, καθώς και τις συνήθειες που 'χουν,
τις έχθρες, τις φιλίες, τα συνταιριάσματά τους. 
Εγώ, και τι λογής τα σπλάχνα πρέπει να 'ναι, 
τι χρώμα να 'χουν για ν' αρέσουν στους θεούς τους

και της χολής και του λοβού  τις τόσες όψεις· 
και μες στη σκέπη τυλιχτούς καίοντας τους γοφούς
και της ράχης το κόκαλο, δύσκολης τέχνης 
το δρόμο στους ανθρώπους άνοιξα, και μάτια
στης φλόγας έδωσα τα πριν τυφλά σημάδια.

Μα έξω απ' αυτά και τα κρυμμένα μες στα σπλάχνα 
της γης, χαλκό και σίδερο, χρυσάφι, ασήμι, 
του ανθρώπου βοηθήματα, ποιος από μένα 
πως τα ήβρε πρώτος θενά πει; βέβαια κανένας, 
εκτός να φλυαρεί αν θέλει έτσι του βρόντου.

Και μ' ένα λόγο σύντομο σου λέω να ξέρεις· 
στον Προμηθέα χρωστούν οι άνθρωποι όλες τις τέχνες. 

ΣΟΦΟΚΛΗ «Αντιγόνη»  α΄στάσιμο  στίχοι 332-375

ΧΟ. Πολλά γεννούν το δέος-

το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά·

περνά τον αφρισμένο πόντο

με τις φουρτούνες του νοτιά,

στη μέση σκάβει το βαθύ

και φουσκωμένο κύμα

και την υπέρτατη θεά, τη Γη,

την άφθαρτη παιδεύει την ακάματη

οργώνοντας με τα καματερά

χρόνο το χρόνο φιδοσέρνοντας τ' αλέτρι.

Και των αστόχαστων πτηνών

τις φυλές κυνηγά με τα βρόχια,

των αγρίων θηρίων τα έθνη,

των βυθών την υδρόβια φύτρα

με δίχτυα πλεγμένα στριφτά,

ο τετραπέρατος- τ' αγρίμι της βουνοκορφής

δαμάζει με τεχνάσματα. φορεί

στων αλόγων την πλούσια χαίτη ζυγό

και στον ταύρο, που βαρβάτος βοσκάει στα όρη.

Ένας τον άλλο δίδαξε λαλιά,

τη σκέψη, σαν το πνεύμα των ανέμων,

την όρεξη να ζει σε πολιτείες.

πώς να γλιτώνει το χαλάζι μες στ' αγιάζι,

την άγρια δαρτή βροχή μέσα στον κάμπο,

ο πολυμήχανος- αμήχανος δε θ' αντικρίσει

τα μελλούμενα- το χάρο μόνο

να ξεφύγει δεν μπορεί.

μόλο που βρήκε ψάχνοντας και γιατρειές

σ' αγιάτρευτες αρρώστιες.

Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε

που δεν τις βάζει ο νους,

κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει.

όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο

και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός,

πολίτης- αλήτης και φυγάς,

όποιος κλωσάει τ' άδικο, μακάρι και μ' αποκοτιά,

ποτέ σε τράπεζα κοινή

ποτέ μου βούληση κοινή

με κείνον που τέτοια τολμάει.

συγκριτική εργασία για το ΓΘΕΩ2

Αφού μελετήσετε τα παραπάνω αποσπάσματα από τη Θεογονία του Ησίοδου, τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου και την Αντιγόνη του Σοφοκλή να εντοπίσετε κοινά σημεία και διαφορές στην παρουσίαση του μύθου του Προμηθέα από τον Πλάτωνα και τους άλλους τρεις ποιητές.