ΠΛΑΤΩΝΟΣ "Πρωταγόρας" - ενότητα 7η

 ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»--ΕΝΟΤΗΤΑ 7^η

«η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία»

Στην ενότητα αυτή, ο Πρωταγόρας θα προσπαθήσει ν’ ανασκευάσει τη θέση του Σωκράτη, ότι οι άριστοι άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Θα θεωρήσει δεδομένο ότι αυτό δε συμβαίνει, θα παρουσιάσει δηλ. το ζητούμενο ως δεδομένο και έτσι, θα διατυπώσει και θα αιτιολογήσει την αποδεικτέα θέση του, ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους.

«Για το θέμα αυτό, Σωκράτη, δε θα σου πω μύθο αλλά λόγο»

Ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι δε θα χρησιμοποιήσει τη μέθοδο του μύθου -που χρησιμοποίησε για να απαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη- αλλά το λόγο, επιχειρήματα με λογική αλληλουχία, αδιαμφισβήτητα γεγονότα και τεκμηριωμένα στοιχεία.

Α. Οι άριστοι άνδρες  μπορούν να μεταδώσουν

 την πολιτική αρετή στα παιδιά τους

-η λύση για τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής έγκειται στο αν υπάρχει ή όχι σε όλους τους πολίτες ως βασική προϋπόθεση της ύπαρξης της πόλης

-την αρετή συναποτελούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η ευσέβεια

-αν κάποιος στερείται τη συμμετοχή του στην πολιτική αρετή, είναι ανάγκη να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε μέχρι να την αποκτήσει

- αν δεν επέλθει βελτίωση, να εκδιώκεται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνεται.

Όλες αυτές οι υποθέσεις συνοψίζουν την επιχειρηματολογία του Πρωταγόρα, διατυπώνονται όμως δεοντολογικά και καταλήγουν σε διατύπωση απορίας και όχι σε τεκμηρίωση. Αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ή αποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του.

Το συμπέρασμα λοιπόν στο οποίο καταλήγει είναι το εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο.

Συλλογισμός «a minore ad maius»: αφού οι άξιοι άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους τα λιγότερο σπουδαία, θα διδάσκουν οπωσδήποτε και τα περισσότερο σπουδαία
Διακρίνουμε μια υπερένταση στην καταληκτική φράση αυτού του συλλογισμού ( μπορούμε να πιστέψουμε κάτι τέτοιο Σωκράτη;)

 ΣΗΜΕΙΩΣΗ Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι μεταξύ του Πρωταγόρα και του Σωκράτη  γίνεται μία διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση του όρου «πολιτική αρετή»: με τον όρο αυτό, ο Πρωταγόρας εννοεί την «αἰδῶ», τη «δίκη», τη «σωφροσύνη» και την «εὐσέβεια». Αυτές τις έννοιες θεωρεί ότι έχουμε ως καταβολές και μπορούμε να τις μεταδώσουμε ο ένας στον άλλον μέσω της διδασκαλίας. Αντίθετα, ο Σωκράτης, με τον όρο αυτό εννοεί την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεως», την τέχνη δηλαδή του ικανού πολιτικού ηγέτη (σύμφωνα με την 1η ενότητα). Αυτή η ικανότητα, λοιπόν, θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δε διδάσκεται. (ΨΕΒ)

 

Κριτική της θέσης του Πρωταγόρα

Το επιχείρημα του Πρωταγόρα δεν κρίνεται ιδιαίτερα πειστικό για τους εξής λόγους:
α. χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων, από τις οποίες προκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχεία

β. η διατύπωση απορίας και όχι τεκμηρίωσης δε συνιστά αποδεικτικό στοιχείο

γ. χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση («πρέπει να μετέχουν, πρέπει να ενεργεί, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, πρέπει να εκδιώκουμε»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ, καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα

δ. θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησε να την αποκτήσει. Η θέση αυτή, όμως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).

 

Ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αντικρούσει το επιχείρημα καταφεύ­γοντας σε ένα διπλό λογικό τέχνασμα, που του επιτρέπει να ξεπεράσει τη δυσκολία στην οποία έχει περιέλθει. Το τέχνασμα αυτό, στο οποίο υπολαν­θάνει ουσιαστικά «λήψη του αιτουμένου», δηλαδή μετατροπή της αποδει­κτέας πρότασης σε αποδεικτικό λόγο, είναι το ακόλουθο:

Πρώτα πρώτα, παρουσιάζει το ζητούμενο ως δεδομένο: ενώ το πνεύμα του σωκρατικού επιχειρήματος ήταν ότι την αρετή «οί σοφότατοι και άριστοι των πολιτών» αδυνατούν να τη μεταδώσουν στα παιδιά τους, μολονότι αυ­τή είναι κάτι σπουδαίο, ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι, επειδή πραγματικά πρόκειται για κάτι πολύ σπουδαίο,… η αρετή δεν μπορεί παρά να μεταδίδεται οπωσδήποτε από τους ση­μαντικούς αυτούς ανθρώπους. Έτσι, αντί η εμπειρική διαπίστωση να θεω­ρηθεί επικρατέστερη από το οποιοδήποτε επιχείρημα, εδώ το επιχείρημα α­ποκτά αξιολογική προτεραιότητα και, κατά κάποιο τρόπο, αντικειμενική υ­πόσταση, με αποτέλεσμα να επιβάλει ως υπαρκτή την εμπειρική διαπίστω­ση, έστω και αν αυτή δεν έχει ως τώρα καταγραφεί! Έπειτα, μιλάει τεχνηέντως για «αγαθούς άνδρες», δηλαδή, ουσιαστικά, για τον (περισσότερο ή λιγότερο εύπορο) μέσο Αθηναίο πολίτη, του οποίου πε­ριγράφει τις προσπάθειες για να μορφώσει τα παιδιά του. Ωστόσο, ο Σω­κράτης είχε κάνει λόγο για κάτι διαφορετικό: είχε αναφερθεί συγκεκριμένα στους επιφανείς Αθηναίους πολίτες…που διαθέτουν κάποιες εξαιρετικές αρετές, τις οποίες, αν ήταν από τη φύση τους πραγματικά διδακτές, θα είχαν μετα­δώσει οπωσδήποτε στους οικείους τους και προπάντων στα παιδιά τους.(Κατσιμάνης)

Β. Η διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων αποδεικνύει

 ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται

 

Το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας του 5ου π.Χ. αιώνα

Πρόκειται για ένα εκπαιδευτικό σύστημα που έχει αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία και η μόνη παρέμβαση της πολιτείας γίνεται για να διαπιστωθούν τα αποτελέσματα αυτής της αγωγής. Αναφέρονται οι βαθμίδες, οι φορείς αγωγής, οι επιμέρους στόχοι και τα παιδευτικά μέσα.

 

1η βαθμίδα εκπαίδευσης: «Στην πραγματικότητα … σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει.» προσχολική αγωγή

Ηλικία: νηπιακή (ως 6-7 ετών)

Φορείς αγωγής: οι γονείς, η παραμάνα, ο παιδαγωγός
Στόχος: η μετάδοση ηθικών αξιών (δίκαιο ≠ άδικο, καλό ≠ αισχρό, όσιο ≠ ανόσιο, αυτά πρέπει να τα κάνεις ≠ αυτά να μην τα κάνεις)
Μέθοδος: οι νουθεσίες, η διδασκαλία, οι απειλές και τα χτυπήματα

σημείωση
Παραμάνα: ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη, έμμισθη, που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία.

Παιδαγωγός: ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο, το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά  .


2η βαθμίδα εκπαίδευσης: «Κι ύστερα … να γίνει παρόμοιος.»
πρωτοβάθμια-δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Ηλικία: παιδική – εφηβική (από 6 ή 7 έως 18 ετών)

Φορείς αγωγής: οι δάσκαλοι (γραμματιστές, κιθαριστές, παιδοτρίβες)
Στόχος: η «εὐκοσμία» (= τρόποι καλής συμπεριφοράς) των παιδιών και δευτερευόντως, η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλων ποιητών, η γραφή και η μουσική
Μέθοδος: η διδασκαλία, η μίμηση προτύπων αρχαίων ηρώων, προκειμένου να τα ενστερνιστούν.

σημείωση
Γραμματιστής: δίδασκε ανάγνωση, αριθμητική και γραφή και φρόντιζε την ηθική τους διαπαιδαγώγηση
Κιθαριστής: δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού, της κιθάρας και της λύρας. Παιδοτρίβης: αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην παλαίστρα και στα γυμνάσια και  παρακολουθούσε τις επιδόσεις τους στα αθλήματα

 

Ακόμη:

-η επαφή με τη γνώση σε μικρή ηλικία γίνεται μέσω του προφορικού λόγου ενώ αργότερα και με γραπτά κείμενα

- η ανάγνωση και απομνημόνευση ποιημάτων ήταν από τα βασικά αντικείμενα διδασκαλίας

-η μελέτη της λογοτεχνίας είχε ηθικοδιδακτικό σκοπό (συμβουλές, διδάγματα, μίμηση προτύπων)

-η μουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων, αφού συνέβαλλε στην ημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθηση του μέτρου και της ισορροπίας.

-η παιδεία ήταν προσανατολισμένη να υπηρετήσει ένα συγκεκριμένο μοντέλο πολίτη που συνδυάζει ικανότητα στο λόγο αλλά και δυνατότητα να ενεργεί  έγκαιρα και αποτελεσματικά, που είχε επίγνωση του εαυτού του, του προορισμού και του χρέους του.

 

Την ανώτατη εκπαίδευση είχαν αναλάβει οι φιλόσοφοι, σοφιστές και ρητοροδιδάσκαλοι (δε γίνεται μνεία σ’ αυτή την ενότητα).

3η βαθμίδα εκπαίδευσης: «Και όταν πια φύγουν … στην ευθεία.»
η ζωή στην πολιτεία επισφραγίζει την αγωγή

Ηλικία: ενήλικη ζωή (από 18 ετών και πάνω)
Φορείς αγωγής: η πολιτεία που οριοθετεί τη συμπεριφορά των νέων θεσμοθετώντας

Στόχος: η υπακοή στους νόμους από άρχοντες και αρχόμενους (ο ιδανικός πολίτης ξέρει και να διοικεί σωστά αλλά και να πειθαρχεί)
Μέθοδος: κυρώσεις στους παραβάτες των νόμων («εὐθῦναι»)

 «εὐθῦναι»: παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας κάνει ένα γλωσσικό παιχνίδι με τη λέξη «εὐθεία». Στην 1η βαθμίδα εκπαίδευσης αναφέρει ότι, όταν ένα παιδί παρεκκλίνει από τη θεμιτή συμπεριφορά, το επαναφέρουν στην ευθεία, όπως ισιώνουν ένα δέντρο που λυγίζει και γέρνει. Η παρομοίωση του παιδιού με δέντρο προετοιμάζει για την ετυμολογική ερμηνεία της λέξης «εὐθῦναι», που θα δοθεί στην 3η βαθμίδα εκπαίδευσης. «Εὐθῦναι» ονομαζόταν η λογοδοσία που ήταν υποχρεωμένος να κάνει μπροστά σε ειδικούς ελεγκτές ένας άρχοντας για τις πράξεις του, όταν τελείωνε ο χρόνος της θητείας του.Έτσι ονομάζονταν και οι κυρώσεις που του επιβάλλονταν, αν διαπιστωνόταν κατάχρηση της εξουσίας του ή παραλείψεις.

 
Το συμπέρασμα λοιπόν στο οποίο καταλήγει με θριαμβευτικό τρόπο ο Πρωταγόρας είναι το εξής: δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή, εφόσον καταβάλλονται τόσες προσπάθειες από τους ανθρώπους σε ιδιωτικό επίπεδο αλλά και από την πολιτεία για τη μετάδοσή της. Αν οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται, θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω της παιδείας.

 

Κριτική της θέσης του Πρωταγόρα

-συνοπτική και περιεκτική παρουσίαση του εκπαιδευτικού συστήματος της Αθήνας

-εύστοχη και ακριβής περιγραφή του ηθικοπλαστικού χαρακτήρα της εκπαιδευτικής διαδικασίας

-θεωρείται πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα, καθώς στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα

-η λογική αξία του είναι μειωμένη λόγω του σοφίσματος «λήψεως του ζητουμένου». Το συμπέρασμα ότι η αρετή διδάσκεται χρησιμοποιείται ως δεδομένο.